Махин А.
студент ГАГУ
Кочурмелерди тундештиргени
"Кочурери - чумдемелде айдылган шуултени оско тилдин кееркедим эп - аргаларыла торол тилле толо, jарт jетирери. Кочуриштин тос амадузы - кочурилип jаткан чумдемелдин тилин билбес кычыраачыны эмезе угаачыны ос чумдемелле jууктада таныштырары" [10, 15] - деп, шинжучи А. В. Федоров темдектейт.
Кочуреечилер алтай бичиичилердин улгерлерин, куучындарын, повестьтерин ле романдарын орус тилге кочурип, алтай литератураны ороон ичине jарлап туру. XX - чи чактын 60 - 70 jылдарында кочурилген чумдемелдердин тоозында, темдектезе, Б. Укачиннин ("Есть такая земля", 1962), А. Адаровтын ("Подснежник", 1963, "Земля поднятая к солнцу", 1964), Б. Бедюровтын ("Песня молодого Маймана", 1975), П. Кучияктын ("Зажглась золотая заря", 1977), Л. Кокышевтын ("Стихи", 1977) ле онон до коп улгерлик jуунтылар.
Бу ок ойдо алтай проза база эрчимду кочурилет. Кочурилген чумдемелдердин тоозында: А. Адаровтын ("Годы и люди", 1962), Л. Кокышевтын ("Арина", 1967, 1968), К. Толосовтын ("Наш город", 1972), А. Ередеевтин ("Маленький парашютист", 1978) ле онон до оско. Орус тилге эрчимду кочурилген бичиичилердин тоозында Э. М. Палкин ("Такой обычай", 1959; "Родной край", 1976; "Алан", 1975, 1983). Онын чумдемели озо баштап эки башка повесть болуп кепке базылган: ("Кулун киштейт", 1962; "Алан", 1966). Буткулинче эки болукту роман алтай тилле 1978 jылда кепке базылып чыккан.
Бу бичимелдин амадузы - эки кочурмени тундештире корори. Аланды 1975 jылда А. Китайник, 1983 jылда В. Чукреев орус тилге кочурип, кепке базып чыгаргандар. А. Китайниктин кочургени керегинде журналист Б. Кайас мынайда бичийт: "Алтайдын бичиктер чыгарар издательствозы Барнаулда Э. М. Палкиннин "Алан" деп повезин орус тиллекепке басты. Эмди карындаштык орус та кычыраачы jуунын кийниндеги баштапкы jылдардагы алтай улустын jурумиле, санаа - кууниле база таныжар аргалу болды" [4].
Г. В. Кондаков А. Китайниктин кочургени керегинде мынайда бичиген : "Перевод А. Китайника в целом точно отражает сильные и слабые стороны "Алана", но в некоторых случаях необходимо было отойти от "буквы" оригинала, чтобы найти изобразительно - выразительные средства, передающие дух произведения.
В стиле оригинала ощутим и юмор. Так, автор находит выразительные средства для характеристики хвастуна Дьанчыка, удачно индивидуализирует его речь, которая состоит из алтайских и русских слов, употребляемых в большей части не к месту: "Культурный нет, понимаешь?", "Эх, привет" и другие. В переводе не найден соответствующий эквивалент" [6. С. 44]
В. Чукреевтин кочургени керегинде шинжу иш туштабады. А. Китайниктин ле В. Чукреевтин кочургенин буткулинче корзо - jарамыкту. Jе бир кезек учуралдарда кочуреечилер jолдыктай кочуриштен эмеш туура барып, келишкедий кееркедим эп - аргалар тапкан болзо, артык болор эди.
Чумдемелдерди толо кычырып, бир кезек эрмектерди орус тилге кочургенин тундештирип короли. А. Китайниктин кочургенинде Бош Туу деп jердин ады чийучек ажыра эмес, а jаба бичилет (С. 5). Jурттардын, озоктордин, городтордын да аттарын кочурзе, состордин тыш - будуми солынбай, ол ло бойы артар учурлу.
Бу эки кочуреечинин ижин корзо, романнын текши учуры тилди билбес кычыраачыга чумдемел ле онын геройлоры керегинде билип аларга jарт болгодый.
А. Китайник романнын jук ле баштапкы болугин кочурген, ненин учун дезе экинчи jарымы кепке базылгалак болгон. Кочуреечилер экулези алтай тилди билбес учун, олорго романды jолдыктай кочурип бергендер.
Jе мынайда айтканыста, бистин алдыста бир канча jарт эмес сурактар тура берет. Эки кочуреечиге чумдемелди кем? качан? , неден улам jолдыктай кочурген? В. Чукреев А. Китайниктин кочургенин кычырган ба?
Романнын баштапкы болугинин jолдыктай кочургенин Р. А. Палкина белетеген эмтир. Кочуреечинин ижи керегинде ол мынайда айтты: "А. Китайниктин кочурижи jайым. Кочуреечи кижи кеберликле чебер иштеер, ого jаан аjару салып, автордын санаа - шуултезин тилди билбес кычыраачыга jетирер учурлу. А. Китайник алтай калыктын чум - jанын, корум - шуултезин билбес болгонынан улам онын кочургени эмеш "тайыс" кемду болуп калды. Jе ло тушта тилди билер, jайалталу кочуреечилер ас болгон, онын учун А. Китайникке баштанарга келишкен. Мындый jедикпестер кажы ла кочуреечинин ижинде туштап jат. Онын учун ого jаан аjару этпезе алдырбас".
Экинчи кочуреечиге Р. А. Палкинанын сураганыла jолдыктай кочурмени этнограф Н. И. Шатинова белетептир.
Нина Игнатьевна мынан озо Куугей Толосовтин "Чанкыр озоктин кызы", Б. Укачиннин "Ойдин они" деп чумдемелдерди jолдыктай кочурген.
"В. Чукреев А. Китайниктин кочургенине тайанган ба ?" - деп суракка Нина Игнатьевна мындый каруу берди: "Jок, тайанбаган. Кижинин ижине тайанып эдетен болзо, оны кайдатан ?"
Сурактарга карууны шинжучи орустап - алтайлап jандырды. Онын каруузыла, "если литературно грамотно выполнен подстрочник, то официальные переводчики в большей степени выполняют роль редактора. Кочурменин jедими, кееркедим кеми кочуреечинин jайалтазынан камаанду. Я, как этнограф, старалась точно передать и смысл, и художественные приемы автора, и эмоциональные особенности быта произведения".
Алан jуудан jанып келген кунде айлынын эжигинде jаныскан отурарда, энирде улус бригададан абралу jанып келетти.
Абра токтой берерде, бир келин онон тужуп, баштыгын ундыйла jанып отурарда, узези кийнинен мынайда кыйгырды:
В. Чукреевтин кочургенинде бу эрмек мынайда бичилет:
Экинчи кочуриш ос текстке jуук деп билдирет. А. Китайниктин кочургенинде Алан jуунан jанып келген кун Шине аракы экелеле, мынайда айдат: "Угощайте, Аjаай. Пусть Алан попробует. Тёплая ещё" [1. С. 10].
Ос текстте Шине мынайда айдат: "Ас та болзо, Алан амзазын деп, энем берген" [8. С. 11].
В. Чукреевтин кочургенинде бу эрмек мынайда угулат: "Теплая еще. Но Алан, наверное, не пил теплой домашней. Пусть попробует" [2. С. 12].
Бу эрмекти корзобис, эки кочуреечи автордын созинен туура jуре бергени билдирет.
Алан Шинени таныбай турарда, "А бу Шатынын кызы Шине ине, ундып койдын ба ?" - деп, Аjаай сурады [8. С. 11].
А. Китайниктин кочургенинде бу эрмекти Арташ орокон эмес, а Экчебей айткан эмтир. [1. С. 10].
В. Чукреев бойынын кочургенинде алтай состорди коп тузаланат. Мындый jартамалдар А. Китайникте де туштайт, jе ас. Мынайып кочурмеде ос тексттин состорин тузаланганы чумдемелин су - алтай темдегин керелейт. Темктезе: Томон - Ячменные отруби [1. С. 20.] тоскуур - деревянное корыто. [1. С. 28.], торбок - годовалый бычок [1. С. 50.] , келин - сноха, каймак - молочные пенки, соок - род [2. С. 46], алануш - кукольник [2. С. 48] ле онон до осколори. Кочуреечилер алтай сости бичип, буткин алдындагы jолдыгына jартап салат.
В. Чукреевтин кочургенинде Шинени Нере эмес, а Jанчык состогон боло бериптир. Мынын устине ол Аланга, Jаан кижиге, "сен" деп баштанат: "Я пришел прямо спросить, хочешь сыграть свадьбу? Жениться на Шине?" [2. С. 293]. Алан Нереге Jанчык деп баштанат: "Jаш jурумин уребе, менин jурумиме киришпе" - деп айдат [2. С. 293].
Бис бу jетируде Э. М. Палкиннин "Алан" деп романын орус тилге кочурген эки кижинин ижин тундештиру эп - аргала кордис. Эки кочурмени буткулинче кычырза, керектер jуунын кийниндеги алтай jуртта одуп турганы иле билдирет. Jе кочуреечилер коп jандай автордын созинен туура барып, сур - кебердин су - алтай будумин jылыйтып салат. Онызы анчада ла А. Китайниктин кочургенинде коп туштайт. В. Чукреев бичиичинин тузаланган эп - аргаларын jарт jетирет. Оско улустын кочургенин тон откуре jамандаарга база jарабас. Кандый да болзо, олор иштеген, олор ажыра бистин бичиичилердин ады - чуузы ороон ичине jарлалган, магы jайылган. Г. Р. Гачечиладзенин айтканыла, "Кочуриш текши телекейлик литератураны байыдарга, калыктар ортодо бек колбу тударга jаан камаанын jетирет" [3. С. 18].
Кочуреечи кижи анчада ла калыктын туукизин ле тилин билер корум - шуултезин ондоор учурлу. Ос чумдемелди кычырбай jадып, тилди билбес кычыраачыга автордын корум - шуултезин чындык jетирерге суреен куч. Jолдыктай кочургени кандый да jакшы болзо, ол ос чумдемелди кычырганына jетпес.
Алтай тилди билер кочуреечи болгон болзо, чумдемелдин шуултезин чындык jетиргедий.
Литература