Тыбыкова А.Т.,
д.ф.н., профессор ГАГУ

Тилдиҥ ӧзӱм-jолына jетирген камааны
(Б.У.Укачинниҥ бичимелдерине тайанган)

Бичиичиниҥ чылазыны jок иштенип, оныҥ акту jӱрегинеҥ айдылган сӧстӧри, агару чӱмдемелдери алтай калыкка элен-чакка артызып салатан алтын энчизи болуп jат. Тил- кажы ла бичиичиниҥ эҥ ээлгир, эҥ керектӱ эп-аргазы. Тил ажыра jаҥыс ла кажы бир керекти, jурамалды, геройдыҥ кылык-jаҥын, ар-бӱткен кееркемин ле оноҥ до ӧскӧзин чокым-jарт кӧргӱзери эмес. Тил- ӧл кажы ла бичиичиниҥ ич кӧрӱм-шӱӱлтези, оныҥ айлаткыжы, jайааны. Эптӱ айдылган эрмек-куучын, ээлгир курч учурлу сӧстӧр бичиичиниҥ айдарга тарган санааа-шӱӱлтезин амадузына jетирер аргалу.

Литературный тилдиҥ ле чӱмдемел литератураныҥ бой-бойлорыла колболу кӱрмеезин ширтеп, бичиичиниҥ тил узын кӧргӱзери jеҥил эмес. Бу проблема шиҥжӱ иштерде бойыныҥ аҥылу jеринде турбаганы незинде дезе, ол уур деген сурактардыҥ бирӱзи болуп jат. Мен качан да бичиичиниҥ тил аайынча узын, бичийтениниҥ марын, оныҥ тил jанынаҥ тузаланган эп-аргазы керегинде бичибегем, jе андый да болзо, бу статьяда jеҥил эмес суракка амаду саларга амадайын. Санаама та jеттим, та jок- кычыраачылар бойлоры кӧрӱп, шӱӱлтезин бичимел ажыра айтпаза да, jе санангылагай.

Мен Б.Укачинниҥ бичимелдерин кӧп катап кычырып, бойым алтай тил шиҥжӱ иштерде ас эмес тузулангам, jе оныҥ бичимелдериниҥ тили керегинде, оныҥ тилиниҥ кӱрмӱ тизӱлерин шиҥдеп, аҥылузын ал чыгарга меге бир jанынаҥ кӱч, нениҥ учун дезе бистиҥ алтай литературада критиктер (литература ширтеечилер) аjаруны кӧп лӧ сабазында чӱмдемелде керектиҥ ӧдӧтӧн аайына, бичиичи чӱмдемелдеринде кандый сурак кӧдӱрип турганына, керектиҥ башталып, бойыныҥ эҥ бийик ӧй-кемине jеткенин, геройдыҥ кылык jаҥын, ар-бӱткениҥ jурамалын ла оноҥ до ӧскӧлӧрин кӧргӱскилейт. Онызы чын, керектӱ, jе бичиичиниҥ узына, таап алган марына, тилдиҥ эрӱ чийӱлерине ас аjару салгылайт. Анайда ок орус та литературада кепке базылап чыккан бир канча иштерди кычырып, бу суракты литература ла тил ширтеечилер канай кӧрӱп турган деп бедрензем- ижемjим калас немедий болуп калды.

Кееркедим литератураны шиҥдегежин, кажы ла ширтеечи тил де jанынаҥ болзын- тилдеги jӱзӱн-башка кеберлерди, куучын-эрмектиҥ кееркемел бӱдӱмдерин бичиичи чӱмдемелдеринде тургускан тӧс сурактарынаҥ айрып, эки башка кӧрӧргӧ jарабас. Кееркедим бичиш- ол тилдиҥ эп-аргаларыныҥ колбузынаҥ тӧзӧлгӧн бӱткӱл тургузылыш-марыныҥ бӱдӱм-кебери. Jайалталу бичиичи бойыныҥ jарамыкту, эҥ бийик шӱӱлте бергедий тӱӱнги сӧскобуларды, грамматиканаҥ аҥылу бӱдӱм-кеберлерин ылгап jат. Бичиичиниҥ грамматика, сӧзлик собыртулардаҥ ылгап алган эптӱ, курч сӧстӧри, куучын-эрмектиҥ аҥылу кеберлерин ширтеп кӧргӧжин, тилдиҥ jӱзӱн-башка тизӱ бӱдӱмдеринеҥ бичиичиниҥ сӱр-кебери де чыга конуп келетени jарт.

Бичиичи кажы ла бир керекти кезем, jилбӱлӱ кӧргӱзерге эрмектиҥ, сӧсколбулардыҥ, сӧстӧрдиҥ эҥ сӱрлӱ учурлузын алып, тилдиҥ ӧзӱмине бойыныҥ jаан jӧмӧлтӧзин jетиргенин кезикте, байла, бойы да jетире сеспей калатан болгодый. Бичиичи кандый бир керекти, jурамалды кӧргӱзип тура, тилдиҥ эҥ керектӱ эп-аргазын, оныҥ кӱрмӱзин ончо jанынаҥ тузаланып, бойыныҥ чӱмдемелин кычырааачыралга jилбӱлӱ эдет.

Тил- ол кумран чактаҥ бери келген, эне сӱдиле эди-каныска чӧҥгӧн эрjинебис. Чактар улай-телей ӧдӱп, башка-башка ук калык-jон биригип, чачылып та турза, тил бойыныҥ тазыл-тамырын jылыйтпайт. Jе тил озогызынаҥ сап тудунып, тоҥуп калган неме эмес. Ол бойыныҥ ич ӧзӱминеҥ ле тыш айалгалардаҥ камаанду болуп, ӧзӱмjолын ичкери апарат. Тилдиҥ ич-ӧзӱм jолы эрмек-куучында jилбӱлӱ тизӱ сӧстӧр, грамматикага jаҥыдаҥ кожулып эп-кеберлер бичиичиниҥ бичимелдериле колбузы текши jарлу.

Айдарда, алтай бичиичилердиҥ ортозында андый jаан jолдо, алтай литературный тилдиҥ ӧзумин оноҥ ары бийик кемине jетиргендердиҥ бирӱзи Б.У.Укачин дезебис, jастыра болбос. Оныҥ проза бичимелдерин аjаруга алып, алтай тилдиҥ ӧзӱп, jаранып барган jолын, алтай грамматикада учурап турган jӱзӱн-башка jаҥы бӱдӱм-кеберлер оныҥ тап-марыла, бичийтен узыла бек колбулу. Мен оныҥ эптӱ, jараш тизӱ jолдыктарлу ӱлгерлерин де, jӱрӱмде учурап турган, jӱректиҥ сызын ойгортор, кӧстиҥ jажын тӧгӱлтер эдип, кӧдӱрген курч сурактарлу, jурамалду куучындарын да, статьяларын да, чӱмдемелдерин де шиҥдеп, келишкен jерлерде Н.М.Киндикованыҥ литература терминдериле тузаландым. Б.Укачинниҥ алтай калыгым деген тереҥ шӱӱлтези, оныҥ алтай тил кӱрмӱзи аҥылу jерде туруп jат. Jе бу- тил jанынаҥ эҥ курч сурактардыҥ бирӱзи. Мен бу статьяда оныҥ проза чӱмдемелдерин "Ӧлӧргӧ jетире эм де узак" (1978), "Туулар, туулар ла бойы артар" (1985) деп бичиктерге тайанып, бичиичиниҥ тилге jайалтазын кӧргӱзип, оныҥ тилин грамматикадагы бӱдӱмкеберлерле колбой, ширтеерге шӱӱндим.

Калганчы ӧйлӧрдӧ тӱрк тилдерде модальность деп грамматика jетирӱ jанынаҥ ла шиҥжӱ jолго чыккан. Jе ол фликтив тилдердеҥ, темдектезе, орус тилдегизинеҥ, чек башкаланып jат. Модальность, модаль сӧстӧр дегенин алтай тилге сӧс сӧзиле кӧчӱрерге кӱч, оныҥ учун текши кычырааачыларга jарт болзын деп, оны jартамал ажыра берерге турум. Модальность- чыгара айдарга турган шӱӱлтени кижи бойыныҥ кӱӱн-санаазыла колбулу jемегени. Модальность ажыра бодоштырганын, алаҥзыганын, кажы бир эдилге болотон ло болбозан кандый бир айалгадаҥ камаанду болгонын, кандый бир керектеҥ ол (кижи) сооро тӱшкенин ле оноҥ до ӧскӧлӧрин кӧргӱзет.

Орус тилде бу грамматика кебер кӧп сабазында кириш сӧстӧр, бӧлӱгештер ажыра берилип турган болзо, алтай тилде чек башка: болушчы учурлу сӧстӧр (модаль сӧстӧр) глаголдорго тизилип, олорло тилдиҥ законы аайынча аҥылу бӱдӱм кеберлер бӱдурип, кижиниҥ айдарга умзанган кӧрӱм-шӱӱлтезин ле jаҥынаҥ ала койып, оны чокым-jарт, угарга jилбӱлӱ, эптӱ-jараш эдип, jетируни тыҥыдат: ...келердеҥ айабас, ...ӧлӧрдӧҥ мааат jок,... ишти баштаардаҥ башка,... сала берген болбайсын,... уйуктаган болбой кайтсын,... садып алар арга jок ло о.ӧ. Б.Укачинниҥ бичигенинеҥ алган эрмектер ажыра бу аҥылу бӱдӱм-кеберлерди берип турум: "Сок jаҥыс уул" деп куучыннаҥ: "- Канайып?!- Эмил ӱйине кайкаганду кӧрӧт- Канайып, кандый тура дейзиҥ?- Ол, байла, мыныҥ алдында бу городто каргандар ле кенектердиҥ аҥылу тупазы бар деп укпаган да болордоҥ маат jок".

"Кара jаҥыскан" деп куучынаҥ: "Чындап та, андый болор: бир кижини узак базалаарга jарабас ине". Бу кижи та качан да, та неге де айдары jок тыҥ ачынган болгодый. Jе бу ок ӧйдӧ бойыныҥ да кылыгы jеткил болбой кайтсын.

"Алгыйчы эмеген" деп куучыннаҥ: "Алгыйчы эмеген одус jыл мынаҥ кайра оҥ колынаҥ астыккан эмес беди!.." (с.51) "Маатыр Ускечековтыҥ куучындарынаҥ": "Адам дезе jеерен "дружказына" арткан акчазын чачып береле, ачу-корон кабакты, байагызыла чылап, кыч ла, кылт ла берип ийбей кайтты" (с.60).

"Ӧлӧргӧ jетире эм де узак" деп повестьтеҥ (кӧнӱ куучын) алынган: "Адазы кайда барганын, айса, Багыр бойы билердеҥ башка; Айса болзо, Иван Петрович ого бойыныҥ машиназыла jеде конуп та келердеҥ маат jок. Сыраҥай ла как маҥдайынаҥ чике ле ортозында, чала эки кабагыныҥ белтирине jуук, тегерик кара меҥ бар болбозын ба!".

"Артур-Кырмалjыныҥ уулы" деп куучыннаҥ: "Ачымай Айдаровло болгон ол бир учурал мени тыҥ кайкаткан эди. Jе эмдигизин- тен айдарга да болдос".

"Ӱчинчи кезиш" деп куучыннаҥ: "Бу тижик мынаҥ ары баалап ириҥтиирдеҥ айабас. Оны тургуза ла эмдеер керек".

Бу ӧрӧги берилген эрмектерди шиҥдеп, аjарып кӧргӧжин, глаголло колбулу тизӱлердиҥ шылтузында бичиичиниҥ айдарга турган шӱӱлтези тереҥ ле jазымы jогынаҥ jарт деп билдирет. Бу эрмектерде алтай тилдиҥ эҥ чиймелте берген экпини бар. Ӧскӧ тилдӱ эмезе алтай тилин jетире билбес улус тилдиҥ мынайда чиймелте берилген эп-аргазын оҥдобостӧҥ до айабас.

Алтай тилде эрмектиҥ глагол-айдылаачызы эҥ учурлу болуп турганы тегиндӱ эмес. Оныҥ бӱдӱм- кебери jӱзӱн-башка болуп, кижи айдайын деген шӱӱлтезин башка-башка сезимдерле бирге кезе-быча ла, айлаткыш та аайлу, бултаартып та айдар аргалу.

Б.У.Укачинниҥ чӱмдемелдеринде берилген эрмектери грамматиканыҥ jаҥжыккан ээжилерин бир эмештеҥ солып, эрмектиҥ бӱдӱм-кеберлерине бойыныҥ тил узыла, бичиир марыныҥ эбиле ару шоркыраак суу ичиртип тургандый. Элбеде учурап, jаҥыс аай кебер-бӱдӱмдериниҥ ордына ол грамматикада, тил билимде эм тура jарталбаган конструкцияларды (эрмектиҥ, оныҥ члендериниҥ, башка-башка бӱдӱм-кеберлерин) тузаланат. Тил билимде оныҥ андый бӱдӱм-кебериле тузаланганы алтай тилдиҥ синтаксизиниҥ учурын, эрмектиҥ кӱрмӱ колбуларын шиҥдеерге сӱрекей jарамыкту jол ачат. Кӧп бичимелдерде беленинче ле -ди/-ди, -ган/-ген, -ар/-ер, -ат/-ет ле оноҥ до ӧскӧлӧриле тузаланып jадыс ине. Jе Б.У.Укачинниҥ чӱмдемелдериниҥ тили ӧскӧ кемине кӧдӱрилип, аҥыланып турганын темдектебеске болбос. Бичиичи кижи бир керектиҥ токтогонын быжулаарга, берилген шӱӱлтениҥ учурын тыҥыдарга бир ле де сӧслӧ чокым-jарт кӧргӱзип ийет: Бу учуралда ол мындый сӧстӧрлӧ торт, быжу, jарт, jолду, табы ла о.ӧ., анайда ок солумаларла, кубулбастарла тузаланат. Темдектезе: Майну эмди билер. Багыр кузницага бойы jаҥыскан барзын. Олордыҥ эрмектешкенин ого кӧбӧгӧнчӧ, кӧрбӧзӧ- торт; Мынайып шыралап, jӱк арайдаҥ таҥды сакып алала, Сырга эмеген Саналовка келгени- бу; А бот соорызына ачу-корон тал ойнойтоны кайда.

Грамматиканыҥ jаҥжыккан ээжилери аайынча камаанду колболу эрмектиҥ кош бӧлӱгиндеги -ганда/-генде, -арда/-ерде деп кожулталу глагол- айдылаачылар эрмектиҥ учында турбас. Айдарда, Б.У.Укачинниҥ чӱмдемелдеринде эрмектер бу jаҥжыгу ээжиге база ла бойыныҥ аҥылузын кожуп jат. Темдектезе: Багырга арай ла болзо эдин де кезип бербей турганда. А онызы jок деп айтпас... Бодозоҥ, ӱстине бӱткӱл туу эҥтерилип кел тӱшкенде. Темир!

Анайда ок база бир учуралга аjару эдейин. Де-(деген, деди, дешти) деп глагол текши тӱрк тилдерде элбеде учурайт, jе алтай тилде глагол де- деер деп кеп-бӱдӱм алынып, эрмекке база jаҥы учур бергенин шиҥдеп jадыс. Айдарда, бу учуралда биске, тил шиҥжӱчилерге бойыныҥ jаан болужын бичиичиниҥ чумдемелдери jетирет: Ары ла эртеде не айтпаган неме деер; Кырмалjыныҥ ады ӧлӱп калган айуга jууктабай, ары-бери секирип, шоокырап не болбогон деер; Ол база ла Оҥдой атанган управтаҥ не артар деп. Анайда ок база деп болушчы сӧс глагол-айдылаачыга jапшына тӱшкен бойынча, оныҥ учурына база ла бойыныҥ камааныҥ jетирет; Керек болзо, кӧргӱзип те бербей база!

Бичиичиниҥ база бир jӱрек сыстаар суракка аjару салганын кӧрӧктӧр "Сок jаҥыс уул" деп куучыннаҥ алынган: Каргандардыҥ ла кенектердиҥ туразына азыраган адазын, эмискен энезин таштаган уулдардыҥ ол кылыкjаҥын кӧргӱзерге бичикте кӧп сӧстӧрди тузаланып, олорды чоркпортпой, jаҥыс ла сӧслӧ, бодолгонду эрмектерле кезе айдып салды: "Кайдаар ла кӧрӧйин дезеҥ, тайактар, тайактар... Оныҥ аjарузын ӧскӧ нези тудуп ийди. Онызы... кӧстӧр. Мында jуулган карган ла кенек улустыҥ суракту ла сакылталу кӧстӧри...".

Б.У.Укачинниҥ биске, тил шиҥжӱчилерге, сый аайлу бичип берген эрмек-конструкциялары, сӧс тизӱлери, тилде учурап турган аҥылу бӱдӱм-кеберлери алтай билим грамматиканыҥ экпинин, оныҥ тӧс учурын бийик кӧдӱреринде алаҥзу jок.

Мен бу jайалталу бичиичиниҥ чӱмдемелдеринде сӧзлик ижин, кезем, сӱрекей ӧҥдӱ учурлу сӧстӧриниҥ тазыл-тамырын ширтеп кӧрӧр деп, сурак тургуспадым. Ол башка шиҥжӱ иш. Jе мен тилде, грамматикада уур деген сурактардыҥ бир ле jанына аjару салдым.

Бичиичи бойыныҥ узыла, бичиир марыла тилде учурап турган башка-башка бӱдӱм-кеберлерди собырып, олордыҥ эҥ экпиндӱзин ылгап, алтай литературный тилди бийик кемине кӧдӱргенине jаан керек деп бодоп турум. Кийнинде, "Алтай грамматика" кепке базылып чыккан соҥында, келер ӱйе ол билим ишке Борис Укачинниҥ jаан салтарын jетиргенин бийик баалап, чактаҥ чакка, ӱйедеҥ ӱйеге агару адын алтай калыктыҥ кара башту, эрӱ чырайлу уулы деп jӱрегинде алып jӱрер.