Кееркедим публицистиканыҥ жанрлары башка-башка: кере бичиктер, эске алыныштар, кӱнлик jетирӱлер (дневник), улустыҥ сӧр-кеберин сӧслӧ jураары, jол-jоруктагы бичимелдер ле о.ӧ.
Бӱгӱнги кӱнде политиканаҥ арыган кычыраачы кере бичиктерге jайылып, jаҥырта jартаган jетирӱлерле jилбиркейт. Шак бу тушта jӱрӱмде чын болгон учуралдар, эске алыныштар, кере бичиктер тузалу болуп jат. Jӱрӱмде чын болгон учуралдар деп ХХ-чи чактагы керектерди jаҥы кӧрӱшле кӧрӱп, jаҥырта оҥдоор керек ле ол jылдарда иштеген ӧйениҥ салымын jартаары учурлу. Анайда jаан jашту бичиичилердеҥ И.Шодоев ("Качук", 1989, "Ӧткӧн jолымнаҥ", 1995), А. Адаров jаҥы эп-сӱмеле солун романдар ("Ӧлӱмниҥ чаҥкыр кужы", 1993; "Jӱрек ӧртӧгӧн от" 2001), Б. Укачин ("На мой взгляд", 1996), J.Каинчин кере бичиктерге тайанган повесть ("Jаан jурт ээн артпас", 2002), Б. Бедюров ("Слово об Алтае", 2003) чӱмдегилейт, Г.И. Чорос-Гуркинниҥ, П.В. Кучияктыҥ, Л.В. Кокышевтиҥ письмолоры jарлалат. Олордыҥ кӧп сабазы - ӧйдиҥ бӱткӱл чактыҥ кереечизи, jе jаҥжыккан керектерди jаҥырта оҥдоп, литератураныҥ агынына jаҥы бӱк (страница) кийдиредилер.
Кӱнлик jетирӱлер (дневники), самаралар, эске алыныштар - jар куучынныҥ (публицистиканыҥ) аҥылу жанрлары болуп темдектелет. Оныҥ тӧс аjарузында автор бойы ӧйдиҥ кереечизи болуп туру - бичиичиниҥ jӱрӱмди оҥдогоны, айлаткыш санаалары, адакыда ол бойы таҥынаҥ учурлу кижи (личность) боло берет.
Ӧрӧ адалган бичиктерди кычырганда, ӧткӧн чактыҥ ӱйезиниҥ бӱткӱл сӱр-кеберлери jуралат. Автор дезе ол ӧйдиҥ jаҥыс ла кереечизи эмес, ол jылдарда болгон учуралдар оныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезине база камаанын jетирген болуп jат. Айдарда, ол бойы керегинде эмес, ол jылдардагы улустыҥ сӱӱнчизин ле jылыйтузын jетирерге амадайт. Оноҥ улам jар куучынныҥ жанры чала бортык та болордоҥ айабас, jайым санаалар ла сюжеди аайлу-башту эмес, чача да болор аргалу. Кӱнлик jетирӱ эмезе самара jаҥыс кижиниҥ (личное) бичимели болзо, jе кееркедим кемиле литературалык чӱмдемел боло берет. Андыйлардыҥ тоозында J. Маскинаныҥ "Ак чечектер" (Jаҥыскан ӱй кижиниҥ дневнигинеҥ), Н.Бельчекованыҥ "Одыс jаҥыс кӱйерде" деп дневниктердеҥ турган чӱмдемелдери.
J.Каинчинниҥ "Jаан jурт ээн артпас" деген бичиктиҥ тӧзӧлгӧзинде чын болгон учуралдар ла документ кептӱ кере бичиктер. Бичик Салдырга Болтошевтиҥ эземине учурлалган деп автор чокымдайт.
Тӧс герой Jабаган jурттагы "Айбаткан" деп ӧзӧктӧ jуртаптыр. Керек ХХ-чи чактыҥ баштапкы jарымында ӧдӱп jат. Ол керегинде кыска jетирӱдеҥ качаланду jылдардыҥ сыркыны сезилет: Болтошев Салдырга тӧлӧс сӧӧктӱ, 1893 jылда чыккан, Октябрьдиҥ революциязы тужында ого 24 jаш болгон, кулактадып айдадарда - 37 jаш, 1937 jылда 5 декабрьда оны Совет jаҥныҥ ӧштӱзи деп Сталинниҥ Конституция-зы-ныҥ jылдыгына учурлап, Бийск городто аткылап саларда, ого 44 jаш болгон деп автор бичийт. Бу jетирӱдеҥ автордыҥ кородогоны, ол jылдарды кӧксиле оҥдогоны, кижиниҥ бӱткӱл салымын баалаганы билдирлӱ.
Бир кижиниҥ jӱрӱмин бойыныҥ кӧрӱми ажыра ӧткӱретени - jеҥил эмес айалга. Ӧрӧги тоололгонын автор кееркедим эп-аргала да эмес, кереечиниҥ сӧзиле, документ бичиктерле бӱдӱмjилеп кӧргӱзет. Бӱтпес арга jок, не дезе, мында республиканыҥ кӧмзӧзинеҥ алынган jетирӱлер ле ФСБ-ниҥ кере бичиктери адалат. Кычырарга кӱч эмес болзын деп, J.Каинчин ӧзӧктӧрдиҥ, jер-бойыныҥ аттарын jурап, озодо кеп куучындарды эзедип, кереечи улусты бойын куучындаттырып, бичимелин jилбиркеде ле соотодо чӱмдейт. Автордыҥ эрмек-сӧзи де аҥылу, байлык. Бичикке кирерге Болтошев Салдырга нени эткен кижи деп, кычыраачы озолондыра jилбиркеер. "Биске ле тийбейтен болзын, амырыс ла керек" - деп jуртаган улус эди! Автордыҥ бичигениле: "Мындый ла болотон, мындый ла болор учурлу: санаада амыр, ичте тойу. Мындый ла болзын: калык ӧссин, кӧптӧзин, айгыр-атаанга jетире чыдазын. Мынаҥ артык не керек: jӱрӱмди jаман дейин дезе, оноҥ jаманы ундылып калган, jӱрӱмди jакшы дейин дезе, мынаҥ jакшызын кӧргӧн эмес. Мынайып ла ӱргӱлjиге тургадый бодолгон" (с 9).
Jе Алтайда революция башталган, албаты-jонды чаксырада, эки jара бӧлип, "кызылы келзе, сен актарга болуштыҥ деп ӧлтӱрер, актары келзе, сен кызылдар учун деп кырар". Ӧй андый болгон. Айла ол чындыкты 80-чи jылдардыҥ тал ортозына jетире айтпас, jарлабас болгонын бичиичи И.Шодоев керелейт.
J.Каинчиниҥ геройы, Болтошев Салдырга дезе, "адып ийер окту да, айдып ийер сӧстӱ де, корулайтан jӧӧжӧлӱ де кижи тегин отурбаганы jарт" (с15).
Ӧмӧлик тушта (1928-29) ӧзӧккӧ тӱжӱп, ончо бирлик ээлемдӱ боло берген. Коммунаны ээчиде тӱӱкилик керектер аайынча колхозтор ло совхозтор тӧзӧлгӧн. Арга-чакту Болтошевтий улус кыйа кӧрдирткен, кулак деп айттырткан. Нениҥ учун дезе ондо 135 ат, 130 уй, 500 кой, 20 эчки ле jаан тура болгон. (с 513).
J.Каинчин jаҥыс кижиниҥ салымы ажыра jерлеш улусты кожо оҥдоп, бӱткӱл алтайлардыҥ тӱӱкизин коскорот, ал санаага тӱжет. Бу айдылганын оныҥ сӧстӧри керелейт: "...Улуу jылдыҥ jаҥар айында ...республикан архивте иштедим. Бойымныҥ тӧрӧл Кан-Оозы аймагымда кулактаткан, ӱнин айрыткан улустын керектериле таныштым. Алты jӱстеҥ ажыра керектер бар эмтир. Бичилбей артканы база бар болбайсын. Jаҥыс ла Jабаган ичинеҥ jӱс бежен кижи айдуга барган эмтир. Текши аймакты алза, мениҥ бодолымла, кулактаткан улустыҥ тоозы эки муҥга шыку болуп айабас..." (с. 24).
Бу ончозы кере бичикте арткан тӱӱки керектер, кереечи куучындаган да эмес, айдынган учуралдар болуп jат. Ол ок ӧйдӧ мында ӧткӧн ӧйдиҥ сӱр-кебери сезилет. J.Каинчинниҥ сӧстӧриле: "Архивте керектерди кычырып отура, кандый казыр, кату ӧй болгон деп jӱрегиҥ шимиреер. Тоолоп jетпес тӱбектер, кезе чабылган салымдар, бӱтпеген амадулар, ижемjилер" (с 23). Оноҥ ары автор ширтейт: "Бой-бойына бир де килешпеген, алды-кийнин сананбаган - jаба базар, jара чабар. Jӱрерге кӱч ле jӱрӱм: ичиҥ торо, jардыҥ jыртык, jеткер качан келер - билбезиҥ. Jе jедип келер деп, jаантайын сакып jӱрериҥ. Алаканча чаазын сени jыга тӧбӧлӧп, оро jаар, калырт! - тӱжӱрип ийер" (с 23).
Мынайда Алтайдыҥ эҥ талдама санаа-укаалу эрлери jер jастанып jыгылган. Jыгылган да деерге jеҥил, шыралап, кыйналып ӧлтирткен. Сурузы jок калганы кайда?
Андыйлардыҥ тоозында Г.И.Чорос-Гуркин, А.А.Сыркашев, Н.А.Каланаков, П.А.Чагат-Строев ле о.ӧ. бичиичилер ле jарлу башкараачы улус.
Айдуга барганы Казахстанныҥ чӧли, Томск областьтыҥ Нарым деп jери, Колыма, Магадан ла о.ӧ. Бу тушта шак бу "Нарым" дегенине автор канайда jартамал бергенин кычыраалы: "Нарым" деген сӧс бу ла jууктарга jетире ӧлӱм деген сӧслӧ тӱҥей сӧс болгон. Эрлик-Бий башкарган Алтыгы ороонло тӱҥей. Оны Айланбастыҥ jери дешкилеер. Нарым - бастыра сас-суу, jыш-jыраа jер. Jайгыда кижи тынып болбос томонок, кышкыда 50 градус корон соок, "он эки ай кыш, арткан ӧйдӧ - jай". Качып болбозыҥ: jол jок, jайгыда - илjи сас, кышкыда - кӱрт, кар. Каруулчыктар - калjу" (c 55). Бот, мындый jерде алтайлар айдуда jӱрген. Ол тоодо бистиҥ геройыс, Болтошев Салдырга. Болтошев Салдырганы jоктулардыҥ jуунында оны бай - "ыксплутатыр, спекулянт" деп бурулаптыр. Ӱч балазыныҥ сурузы jок. Эне-адазы, байла, Монгол jаар тынын коруп качкан. Ӱйи, Сӱмеш, бир jылдыҥ бажында айдаткан. 1935 jылда Болтошев айдудаҥ чыгып, jеринде эмес, Алтай крайдыҥ Куйаган jуртында токтогон. 1937 jылда оны такып тоскурып, удабай ла адып салган. Бурулатканыныҥ шылтагы: "обвинялся в проведении контрреволюционной, подрывно-террористической деятельности против политики партии, организации банд на Алтае, подготовке восстания против Советской власти". Мынайда документте чийилген. 1989 jылда оныҥ документтерин такып ширтеп, актаптыр.
J.Каинчин бойыныҥ амадузын бу бичикти бичигенин jартап jат: ол кату jылдар кайра качан да келбезин деп. Айдарда, ФСБ-ниҥ документтерин тузаланганы - документ кептӱ бичимел болуп jат. Автор кере бичиктердеҥ улусты шылаганын, ого каруу бергенин тӱҥдештирип, ол jылдардагы айалганы, чын болгон улустыҥ сӧр-кеберин чокум кӧргӱскен. Керек дезе бу бичимел jаҥыс ла jар куучындый эмес билим тӧзӧлгӧлӱ болуп jат.
Шылу деп жанрла Д.И.Табаевтиҥ "Погиб поэт" (1997) деген судебно-хроникальный очерги бичилген. Орустап оны жанр "расследования" деп айдар. Бичиичиниҥ калганчы ӧйлӧрин минут сайын орныктырып, поэтти ӧлтӱрткенин бӱдӱмjилӱ кӧргӱскен. Мында кереечи улустыҥ сӧстӧри айдылган.
Анайдарда, кееркедим учурлу jар куучынныҥ жанры башка-башка: эске алыныш, документ кептӱ бичимел, jетирӱ терери, шылу ӧткӱргендий шиҥдемел иш ле орток куучын, очерктер. Кере бичиктерди тузаланып та турган болзо, ончо jетирӱлер автордыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези аайынча тургузылган. Ол аайынча кычыраачы бойыныҥ кӱӱн-санаазын айдар аргалу.