Лазарь Кокышевти "классик" деп адап тура, оныҥ jайаан ижин тереҥжиде шиҥдедис пе? Jок. Нениҥ учун дезе, эм тура оныҥ чӱмделгезин бӱткӱлинче оҥдогологыс.
Алтай литература ла культурада оныҥ эткени кӧп ло чӱмдегени аҥылу. Кӧп шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, ол айлаткыш санаалу ӱлгерчи, кӧгӱс-кӧрӱмдӱ кожоҥчы, чечен тилдӱ кокырчы, чындык сӧстӱ тууjычы, кееркеде jураар чӱмдечи, трагикалык драмачы, ээлгир тилдӱ кӧчӱреечи...
Л. Кокышевти jайалталу деп тура, оныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин элбеде ачканыс па? Jок, нениҥ учун дезе кажы ла тушта jаҥы ӱйе оныҥ байлык телекейин jаҥыдаҥ ачар ла кайкаар, оҥдоор ло оморкоор. Недеҥ улам дезе оныҥ телекейи тереҥ, учы-кыйузы jок телкем ла баалу.
Л. Кокышевти jаҥыс алтайлардыҥ бичиичизи деп айдарыс па? "Эйе" - деп оморкоп айткадыйыс, "jок" - деп, база бӱдӱмjилегейис. Нениҥ учун дезе, элдеҥ озо Л.Кокышевтиҥ чӱмдемелдери бойыныҥ албатызына ууландырылган. Алтайы, албатызы керегинде кемге де айдар эмес. Бичиичи Алтайыныҥ, албатызыныҥ салымы учун санааркаар ла сананар деген амадула бичинген. Кажы ла jайалталу бичиичи калыгынаҥ чыгып, ойто ого jандырылар учурлу. Шак мындый амадула Л.Кокышев чӱмдеген ле бичиген. Орус бичиичи, темдектеп айтса В.Шукшин, орус кижиниҥ кӧгӱс-кӧрӱмин ачкан болзо, Л.Кокышев алтай кижини кӧр-кӧксиле оҥдоп, jӱрегиле сезип, онын санаа-кӱӱнин чындык jетирген.
Л.Кокышевти Алтайдаҥ ыраада jакшы билбей турганы - оныҥ чӱмдемелдери кӧчӱрилбегиниҥ шылтузында. Ӱлгерлери, эки романы орустап чыккан, "Аринаны" казах ла тыва тилге кӧчӱргендер. Ол ло.
Орус тилге "Аринаны" эки кӧчӱреечи кӧчӱрген: Л.Леутов (1962) ле А.Китайник (1968). Олордыҥ кӧчӱргенин тӱҥдештиргенде, баштапкызы текстке jуук кӧчӱртир, jе jӱк ле ӧзӧгин, экинчизи дезе эмеш jайымжырап бӱткӱл романды кӧчӱрген. Мынаҥ кӧргӧндӧ, Л.Кокышевтиҥ прозазын суй кӧчӱрерге тил билер кӧчӱреечи керек болуп jат: бичиичиниҥ тилин, марын сезер, чын jетирер. Бу ончозы бӱгӱнги кӱнниҥ сурагы.
Л.Кокышев - кӧп укту литературалар ортодо алтай литератураныҥ ӧзӱмин ле jедимин керелеген сӱр-темдектий бичиичи. Нениҥ учун дезе ол литератураныҥ ончо жанрларын ченеген. Оныҥ ченемели ӧскӧ бичиичилерге тем болуп, анчада ла jаҥы ӱйеге ченелте болуп таркайт. Бӱгӱн ол - алтай кычыраачыга А.Пушкиндий, М.Лермонтовтый, Н.Некрасовтый, С.Есениндий, М.Шолоховтый бичиичи. Ол ок ӧйдӧ ол бойы орус ла украин классиканы, ӧскӧ орооныҥ бичиичилериниҥ чӱмдемелдерин алтай тилге кӧчӱрип салган.
Л.Кокышевтиҥ чӱмдегенин ширтеп кӧргӧжин, бир jанынаҥ, ондо Л.Кокышевтиҥ чике бойыныҥ jӱрӱми бичилгендий, экинчи jанынаҥ, анда алтайлардыҥ салымы бӱткӱлинче jуралгандый: совет jаҥ, граждан jуу, ӧмӧлик, Ада-Тӧрӧл учун jуу, Сталинниҥ кату ла тудулу ӧйи, керек дезе актуга айдатканы ла jабарлаткандардыҥ салымы. Мыны ончозын бичиичи ӧзӧги ажыра ӧткӱрип, акту jӱректеҥ чыгара чӱмдемелдеринде айдынган. Темдек эдип, "Jӱс письмоныҥ" тогузынчы письмозын кычыралы: "Jирме jыл кайра мен jиит те болзом, база jаан jерде иштегем. Меге эмди тӧртӧн алты jаш та болзо, чачым буурайып калган - деп, вагондогы jолдош эр кижиге куучындайт. - Jирме jылдыҥ туркунына мен Магаданда, Колымада рудниктерде иштегем, нени ле кӧргӧм... Меге буру jогымды jартаарга jирме jыл керек болгон, бот, эмди ле ойто тӧрӧл jериме jанып барадым..." (с.33).
Бу тушташтаҥ улам Л.Кокышев алтайлардыҥ бурузы jокко айдатканын ла калмыктардыҥ айдуулга jӱргенин эске алынат. Адакыда ол айдынат:"Мындый немени мен школдо до, институтта да укпагам. Мыныҥ ончозын канайып оҥдоор?" (с.34)
Автордыҥ тӱп-шӱӱлтези - "Jӱрӱм деп неме учебниктердеҥ мынайда аҥыланатан туру" (с.35) Ӧскӧ jерде: "Амаду ла jӱрӱмниҥ ортозы база башка ине. Мениҥ бажымда дезе улу улустыҥ jӱрӱмге керектӱ айткан сӧстӧринеҥ ӧскӧ не де jок". (с. 35)
Алтайынаҥ чыгып, Л.Кокышев гран ары jанына jетире jоруктаган: Англия, Чехославакия, Румыния, Канада, Куба. Оноҥ кайра келеле, Алтайын ла албатызын jаҥы кӧрӱмле баалаган: "Jӱс ороонды керип те барзам, / Jӱрген jеримниҥ ады болорым. / Jӱзӱн jондор алдына jӱрзем, / Jуртаган слердиҥ ӱнигер болорым - деп, ол "Кайра jол" деген ӱлгерде чӱмдейт.
Кажы ла бичиичиде эрте jашта чӱмделгени ле эр кемине jеткенде шӱӱгени иле аҥыланып турар. Кӧп сабада бичиичилер ӱлгердеҥ баштайла, кеми jаан чӱмдемелдерге jединет. Андыйлардыҥ тоозында, темдектеп алза, А.Адаров, К.Тӧлӧсӧв, J.Каинчин ле оноҥ до ӧскӧлӧри.
Л.Кокышевтиҥ чӱмделге jолын кӧргӧжин, саҥ башка ла кайкамчылу учуралдар туштайт: ол эрте jашта, ӱлгерлерле коштой, роман чӱмдептир. Бир jанынаҥ, бу оныҥ литературалык jайалтазын керелейт, экинчи jанынаҥ, тӧрӧл литератураныҥ ӧзӱминиҥ jедими болуп jат. Л.Кокышев - бойын озолоп турган бичиичи.
Студент тушта ондо ченемел де jок болгондый, jаҥы ла ӱренип баштаган, jӱрӱмди де jӱргелек jаш поэт. Керек дезе кижи де алгалак туш. Jе "Арина" деп романды ол 1954-1958 jылдарда чӱмдеп салган. Тем алгадый ӱредӱ де jок, jӱк ле П.Кучияктыҥ "Адыjогын" биле тура, ол студент нӧкӧрлӧриле Э.Палкин ле А.Адаровло кожо бойыныҥ ӧйинде С.Токаныҥ "Араттыҥ сӧзин" алтай тилге кӧчӱрген. Анда тыва калыктыҥ jадын-jӱрӱми, эне кижиниҥ сӱр-кебери кӧрӱмjилӱ jуралган. Оны ээчиде ӱлгерчи Л.Кокышев "Эне" (1954) деп куучын чӱмдеген болуп jат. Бу ла.
Алтай кычыраачыларга jарлу повестьтерин Л.Кокышев чек орой чӱмдеген, алтанынчы jылдарда: "Туулардаҥ келген балдар" (1962), "Туулардыҥ уулы" (1966), "Jӱс письмо" (1964-1965). Айла, ондо ол бойыныҥ jаш корбо тужын ла студент ӧйлӧрин эзедип бичиген. Эки ӧскӧ романын ( "Чӧлдӧрдиҥ чечеги" (1969) ле "Мечин jылдыс" (1969-1971)) Л.Кокышев аҥылу темага учурлай чӱмдеген: jууныҥ jылдарында тылдагы айалгалар ла jуу ӧйиндеги согулталар. Мында да ол сананып таппаган, укканы, кычырганы аайынча, кӧргӧнин, оҥдогонын jуунада ла бириктире бичиген.
Анайда, "Аринаны" Л.Кокышев студент тушта чӱмдеген. Санаада орус укту кижиниҥ, Павловтыҥ, сӱр-кеберин кӧргӱзери болгон. Чӱмдеп тургажын, Аринаныҥ сӱр-кебери тӧс jерде боло берген. Романды тыва тилге кӧчӱрген Монгуш Доржу бичиктиҥ адын "Аринаныҥ амыдыралы" (1969), кӧчӱрип айтса, салымы деп тегиндӱ адабаган. Бу темдек бичиичи Л.Кокышевтиҥ jӱрӱмди тереҥ билерин база катап кереледи.
Поэттиҥ ӱлгерлерин дезе чын эки бӧлӱкке бӧлигедий: эрте jашта ла эр кемине jеткен туштагы деп. Нениҥ учун дезе "Кызыл чечекте" (1961) автор jон ортодо jӱрӱп, оныҥ кожоҥ-комыдын, сӱӱнчизин ле онтузын билгир сескен болзо, "Экинчи jӱрӱмде" (1963), "Санааларда" (1967) дезе бу улу jӱрӱмди jаҥыдаҥ оҥдогоны, баалаганы тӱп-шӱӱлтедий айдылат. 1962 jылда чӱмдеген "Слерге" деп ӱлгер jиит уулдарга учурлалган. Поэт jас келгенине сӱӱнип, ӧкпӧӧринип, сӱрекей учурлу шӱӱлте айдат: "Тайадый, кеен кыстардыҥ кӧзине / Тайкылта кӧрбӧй, удура кӧрӱгер. / Табылган ла ӱӱрени ырызым дейле, / "Талдазам кайдат" - деп, кийнинде айтпагар.
Кыстарды тайа чечекле тӱҥдештиргени баштап тарыйын чала келишпес болгодый: Алтайдыҥ jараш чечектеринеҥ поэт нениҥ учун ӧҥ-сӱр jогын талдаган болотон? Бир jанынаҥ, кӧско jаан илинбес, билдирер-билдирбес jаражыла тайа чечек аҥыланат; экинчизинде, ол айыл-jуртка тузалу ӧзӱм: тайадаҥ алтай улус чай азып ичетен, тӧзинеҥ jалмуур белетеп, айыл-jуртты арутайт. Айдарда, тайа чечектиҥ сӱр-кебери ажыра поэт айыл-jуртка jарамыкту, ару-чек, кылыгыла кемзинчек алтай кыстыҥ сӱр-кеберин jураптыр.
"Амаду" (1975) деп ӱлгерлик jуунты поэттиҥ ал-санааларындый, jӱрӱмде бӱтпеген амадудый кычырылат. Тӧс аjаруда - келин-кыстыҥ текши сӱр-кебери. Ол бойыныҥ jаҥыскан артканын сезип, бу jӱрӱмде нени де кубултып болбозын оҥдогоны jарт jуралат. Айдарда, jуунтыда поэттиҥ ак-чек айдыныжы, алтай келин-кысла санаада айрылыжып эзендешкени, jе jӱректе онтулу шырка артканы, "кару jеристиҥ ару балазы" деп адаганы. Бу ӱлгерлер орой тушташ ойгоскон санаалардый, поэттиҥ адакы сӧзиндий, калганчы кожоҥыдый jаҥырап артып калды.
Л.Кокышевтиҥ jолдыктарында билдирер-билдирбес jажыт бар. Темдек эдип, "Орой амаду" деген узун ӱлгердиҥ калганчы эки jолдыгын кычыралы: "Элес эдип атана берзебис, Элибис килеп, бойысты jоктогой. "Jарт, лирикалык герой атангалак, jӱк ле санаада атанарга амадайт. Экинчи jолдыкта, "бисти jоктогой" деп айдардыҥ ордына ӱлгерчи саҥ башка сӧсколбу тузаланат. Санаада олор экӱ биригип калгандый. Нениҥ учун дезе, jолдыкта "бойысты" деген сӧс бар. Экӱ атана бергени эл-jонго билдирлӱ, аjарулу, jоктомчылу. Бу учуралды сок jаҥыс сӧс керелейт: "jоктогой", ӱстине килемjилӱ кӱӱн-тапла айдылган. Бу jолдыктар экӱниҥ эл-jоныла бирлик колбуда болгонын керелейт.
Л.В.Кокышевтиҥ чӱмдемелдерин кычырарга jеҥил, нениҥ учун дезе кычыраачы оны бойы кӱӱнзеп кычырат. Jаҥыс ла ээлгир ле эптӱ тили учун эмес, jажыт ийделӱ сӧзи учун, кокыр-кӱлӱмjи бар учун, карыкчал санаадаҥ кандый да jаркынду кӱн-тапка экелип турган учун. Оныҥ бичигенине кижи туйуксынып тур калбас, качан да болзо, ачык-jарык шӱӱлтеге jедингедий.
Л.Кокышевтиҥ чӱмдемелин кажы ла кижи бӱдӱмjилӱ кычыргадый. Не дезе баштапкы ла бӱктеҥ ала кӧскӧ кӧрӱнер, кулакка угулар кӧрӱмjилӱ jурук jуралат. Геройлоры дезе керсӱ, танылу, тирӱ кижидий сезилет.
Бӱгӱнги jаҥыртуларла кожо Л.Кокышев эскирди бе, артады ба? Jок. Ол ол ло бойы эленчикке эрӱ артат, учурлу ла айлаткыш санаалу. Ондо санан тапкан учурал jок, ончозы ла jӱрӱмге тайанган, jӱрӱмнеҥ тазылданган.
Айла, тегин ле учуралды Л.Кокышев jаркындалта кӧргӱскен турар. Ого канай каткырбас, ого канайда бӱтпес! Ол Л.Кокышев бойы, оны солыыр арга jок.
Л.Кокышев ӧскӧ укту бичиичилердеҥ кемди-кемди ӧткӧнгӧн бӧ? Jок, ол jӱк ле чӱмдеериниҥ ченемелин алган. Оныҥ кычырынганы элбек ле тереҥ: тӧрӧл литературадаҥ ала ӧскӧ ороондордыҥ бичиичилерине jетире. Jе кычырып тура, ол чике бойыныҥ телекейин тӧзӧгӧн. Айдарда, Л.Кокышевтиҥ чӱмдемелдерин кычырып, бис бичиичиниҥ ич телекейине киредис. Оныҥ телекейи - бистиҥ jӱрӱмис: ачымчылу да, карыкчалду да, кокыр кожоҥду да, ый-сыгытту да. Л.Кокышевтиҥ бичижи jалакай ла jапсу, буурзак ла алаҥ-ачык, каткылу ла чечен. Ол бойыныҥ геройлорын сӱрекей сӱӱп ле jажып jураган, байла, оныҥ да учун кычыраачыга олордоҥ айрыларга кӱч.
Бичиичи бойыныҥ ӧйинде jылдыстый jаркындалта кӱйеле, кенейте ле ӧчӱп калды, jаркынду изин артырып. Оны тоогон ло сӱӱген алтай эл-jон ӧскӱзиреп ле "jоксырап" артып калды, ӧйди ээчий. Jаҥы ӱйе jаҥыны бедиреп, такып ла Л.Кокышевке баштанар ла бурулары алаҥзу jок.
Литература: