Калганчы jылдарда литературада керектерди ле кылык-jаҥдарды калыктыҥ салымыла колбой jураары jанжыгып туру. Керек дезе бӱгӱнгӱзин кӧргӱзерге, тӱӱкилик аайынча ӧткӧн ло келер ӧйлӧ колбой jурайдылар. Нениҥ учун дезе бичиичилер бӱткӱл чактыҥ турултазын кӧргӱзерге ченежедилер: оныҥ jедимин ле jедикпестерин, айла, jанысjандай эмес, чӱмдеечи кижи бойыныҥ кӧгӱс-кӧрӱмиле, ылгап, ширтеп, тӱп шуултелер эдип.
Оноҥ улам литератураныҥ эп-сӱмелери де солун деп билдирет: чӱмдемелдиҥ тургузылган бӱдӱми, кееркедим эп-аргалары. Геройлордыҥ кылык-jаҥы мындый эттире jуралган деп, оныҥ шылтагын, айалгазын кӧргӱзедилер. Айдарда, кылык-jаҥ ла керектиҥ ээчий-деечий ӧдӧри тыҥ ла аjаруда эмес, бӱгӱнги ӧйдӧ оныла не болуп турганы учурлу.
Эбиреде айалгалар дезе геройдыҥ ич телекейин ачарга jӧмӧжӧт. Анчада ла кижиниҥ салымы качалаҥду jуралтыр, jе табарыжу ажыра эмес, кӱӱн-тапла, аҥылу кӱӱле jуралган. Оныҥ учун прозада башталганынаҥ ала карыкчал кӱӱ ле тӧп-санаа салынат.
А. Адаровтыҥ "Ӧлӱмниҥ чаҥкыр куужы" (1988-1990)деп романы 1993 jылда кепке базылып чыккан. Автор мынаҥ озо романдар чӱмдебеген, куучындар ла повестьтер бичиген, ӧскӧ укту бичиичилердиҥ романдарын алтай тилге кӧчӱрген, ол тоодо Ч.Айтматовтыҥ "Чактаҥ узун кӱн" (1988) Jаҥыртуныҥ ӧйинде А.Адаров jайымды сескен, jаҥы темага кӧчкӧн, шӱӱп кӧргӧдий сурактарга бурулган. Айдуга апарганы - бир ӧйдӧ "jарабас" темалардыҥ бирӱзи болгон. А.Адаров оны ойто такып кӧдӱргени, литературага кийдиргени jаҥырту болуп jат.
Романныҥ тӧзӧлгӧнинде кӧмзӧдӧги jетирӱлер ле тӱӱкилик керектер салынган. Тӧс герой, jажы jаандай берген ӧрӧкӧн Эрел Миронович Яприн, бойыныҥ ӧйинде обкомныҥ качызы болгон, 1936 jылда jабарладып, узак ӧйгӧ тӱрмеге отурып, эмди Алтайына jанып келген, Чаҥкырлу деген турлуда jуртайт.
Jе романда бир кижиниҥ jӱрӱми эмес, бӱткӱл калыктыҥ салымы jуралат. Ӱстинде чӱмдемелде jуралган керектер кӧп ӧйдиҥ туркунына ӧдӱп jат. Айла, бир аай эмес, ээчий-деечий эмес, эске алыныштардый кӧргӱзилген.
Чокыдап айткажын, ӧткӧн лӧ эмдиги ӧй колыныжып калган. Бичиичиниҥ алдында сӱрекей jаан сурак туруп jат: XX чактыҥ керектерин jаҥыда оҥдооры ла баалап кӧрӧри, алтай калыктыҥ качалаҥду салымын, тӱӱкизин бириктире шӱӱп кӧрӧри. Бу романдарда онойдо ок автордыҥ кӧрӱм-шӱӱлтелери: кудай-jаҥ, политика, айлаткыш санаалары, тӱӱки ле культура керегинде. Эр-кемине jеделе, бичиичи тудулу ӧйдӧ jарабас болгон чындыкты кӧксинеҥ чыгара айдып саларга амадаган. [135-136]
Ол тӱймеендӱ jылдарда улусты бурузы jоктоҥ айдап турмеге суккандар. Айла, кандый да тереҥ шылтак jоктоҥ, коптош ло jабарлаштыҥ шылтузында. Кӧп сабазын "албатыныҥ ӧштӱзи", "кулак", "националист", "jопонныҥ шпионы" деп бурулаган. Андыйлардыҥ тоозында - Алтайдыҥ чындык уулдары ла кыстары. Айдуга апарганын кинчектеп, кинегенче согуп, "тӧгӱн чаазынга" кол салбаганча, токпоктойтондор.
Айла, айдаткандар jаан мойношпойтон, нениҥ учун дезе, олордыҥ бурузы jок болгон, апарган jерде олорды шылап, тегин ле чынды ылгаштырып, актап салар деп бӱткен, калас иженген.
Jе ол ӧйдиҥ "машиназы", "органныҥ" аҥылу ишчилери бойыныҥ jакылтазын бӱдӱрген: кажы ла jурттаҥ, районноҥ канча кижини айдуга апарар, адып салар, тӱрмеге сугар.
Мынайда А.Адаровтыҥ романыныҥ тӧс геройы, Эрел Яприн, айдаткан эмтир. Новосибирде оны адып салар деп jӧптогӧн, jе "керектӱ кижи" деп ол jӧпти 15 jылдыҥ тӱрмезине солыгандар. Нениҥ учун дезе, Э.Яприн тӧрт тил билер ле jайалталу кижи - кӱӱчи, jурукчы, бойыныҥ ӧйинде обкомныҥ ишчизи болуп иштегенин ӧрӧ темдектегенис.
Айдарда, Яприн катуны Красноярск, Колыма, Магадан деп jерлерде jеҥӱлӱ ӧдӱп, Алтайына бурулганы бу туру.
Романдагы керектер Чаҥкырлу деп турлуда ӧдӱп jат. Чокымдап айтса, XX-чи чактыҥ 80-чи jылдары. Эрел Яприн - jажы jеде берген ӧрӧкӧн, бойыныҥ ӧлӱмин сезип ле сакып jаткан, jе ума jок эске алыныштар ого амыр бербейт. Оныҥ учун ӧткӧн лӧ бӱгӱнги керектер колыныжып калгандый jуралат. Ол кӧп jандай бойыла куучындажат, jе jок улустыҥ сӱнелери чынга бодолду оныла "эрмектежет".
J.Каинчинниҥ "Jаан jурт ээн артпас" (2002) деген бичимели кере бичиктерде ле кереечи улустыҥ эске алыныштарынаҥ турган болзо, А.Адаровтыҥ романын тӱӱкилик деп айдар. Ненин учун дезе, бичимелдиҥ тӧзӧлгӧзинде тӱӱкилик керектер ле jӱрӱмде чын болгон учуралдар jуралат. Геройлордыҥ кезиги - база чын болгон улус. Э.Япринниҥ прототибы чын болгон кижи болтыр - Леонид Эдоков Оҥдой аймакта Инеген деп jерде jуртаган. Карыр jажы jеде берген Э.Яприн деп ӧрӧкӧн коногы jеде берерде, турлузында сок jаҥыскан артыр. Бойыныҥ ӧйинде оныҥ сӱӱгени де болгон - Люда деп москвич кысты бурузы jоктоҥ айдай бергендер. Шылтагы - оныҥ адазы айдуга барган кижи учун. Ол ӧйдӧҥ бери Э.Яприн бойына эш кижи талдабайтыр. Айдудаҥ келгени, Эрел Миронович Наташа деген jаражай кысла тушташкан, jе ол кӧӧркийи мумие терип jӱреле, кайа таштаҥ jылбырап тӱжеле, божоп калган. Оныҥ сӱнези чаҥкыр куш болуп, теҥери jаар уча берген деп автор jурайт. Ол jаантайын Эрелди бойына кычырат. Эрел Миронович оныла биригерге белен, "ӧскӧ ороонго" jедерге амадайт.
Олордыҥ да, оноҥ ӧскӧлӧриниҥ де кылык-jаҥы толо ло танылу jуралган. Ӧрӧги адалган геройлордоҥ башка романда Яков Санабасовтыҥ, Аркадий Иркитовтыҥ, агалу -ийиндӱлер Сӱрӱловтордыҥ ла Куйкачыныҥ сӱр-кеберлери, кылык-jаҥы jаркынду ла кӧрӱмjилу jуралган, тирӱ арткандардыҥ тоозында - Яков Санабасов. Оныҥ сӱӱгенин база ада-энези аргалу-чакту деп бурулап, "кулак" дейле айдуга апарган. Оноҥ суру jок. Аркадийди адып салгандар, Куйкачы катан jажы jеткенче jӱрген. Кажы ла геройдыҥ кылык -jаҥы бӱткӱлинче толо кӧргӱзилген. Мында jаркынду сӱӱш, карыкчалду санаалар, ӧлум ле jӱлӱм, улустыҥ jылыйтулары, туштажулары, бӱдӱмjилу jуралган.Бир кижиниҥ салымы бӱткӱл тӱӱкини керелейт. Кижиниҥ jӱрӱми, автордыҥ бичигениле, чакла теҥ чӧйилет. Айдарда, романда бир кижиниҥ салымы эмес, бӱткӱл калыктыҥ качалаҥду салымы чындык кӧргӱзилген.
А.Адаровтыҥ "Jӱрек ӧртӧгӧн от" (1997-2001) деген романы 2001 jылда кепке базылып чыккан .Элдеҥ озо аjару эткедийи - чӱмдемелдин тургузылганы. Автордыҥ сӧзиле, "мында бӱгӱнги ӧй, онойдо ок туку качан ӧдӱп калган jӱрӱм, керек дезе jебрен ӧйлӧр керегинде айдылып jат". Бу тереҥ ле элбек jетирӱлерди автор jаҥы эп-сӱмеле кӧргӱзип jат. Ӧй ло jер кеми jок, кыйузы билдирбес. Чертӱзи чокым темдектелбеген. Бӱгӱнги ӧйдӧҥ ӧткӧнгӧ, jебренге бурулып, геройлор саҥ башка айалгаларда ла учуралдарда болуп jат. Бӱгӱнги ӧй романда Суртайдыҥ кӧрӱмиле jуралат. Ӧткӧн ӧйлӧрди эмдигизиле тӱҥдештирип, ороондогы текши айалганы ол мынайда темдектейт: "Эмди ле демократия деп jӱгӱриш туру! Ол тушта кыҥыс этпезиҥ, кылай кӧрбӧзиҥ. Кылдаҥ чике jаҥ келер деп ӧрӧкӧндӧр чын айткан... Эмди Совет jаҥысты оотлоп салды, ороонысты jайратылап койды. Арасей чакка кирди. Азыйгы jаан бий-коммунистер уурданлап баслай берди. Совет jаҥды каранга кӧрбӧйтӧн немелер керейлеп чыкты" (с.30). Эмдиги ӧйди автор бойы база кайкап турат: "Кече ле ого (Ленинге- Н.К.) черт берип турган кайракандар, бӱгӱн ого тӱкӱреле, баскылай бердилер. Чындык, ыйлай согуп сӧс айдатан кӱлӱктер кайда? Ӧштӱ деп тӱрмелеткен Атаганов олордоҥ ару ла ак-чек. Ач улуска, эпчил, уйады jок улуска, коот-jалаҥ. Байыгар! Аргалу болзогар алыгар деп jаҥы jаҥ ӱстинеҥ тӧмӧн jакарып jат. Jаҥы байлар болзын, капиталдыҥ jаҥыныҥ тӧзӧлгӧзи олор. А тенектер кулга тӱжӱп jатканын билгилебейт... Демократия. Ончозы таҥ алдынаҥ машиналу, коттедж туралу болор кӱӱндӱ...Кандый jакшы ӧй келди. Азыйда албаты шиҥжӱде иштеген, канча jерди карын алып, аргалу jаткан бир кижи эмди сайрап байый берди. Jаҥдар ого jӧмӧп jат. Байы, уурдан, процентти jок кредитти ал. Кандый бийик некелтелӱ коммунист болгон! Андыйлар партияны чиридип, тенексӱ, кижи-кӱӱни jок jоптӧр чыгарып, албатына табынча чӧкӧткӧнин, улустыҥ ичкери барар, ӧзӧр кӱӱндерине буудактар эткенин кем билбес? Ончозы билер. Jе неге де иженип jӱредилер... Ийт айагынаҥ аш ичер, ийне кӧзинеҥ кӱн кӧрӧр ӧй келип jат" (с.16).
Тӧс геройдыҥ, Мирзабек Атагановтыҥ салымын танынаҥ кӧрзӧ, сӱрекей ле jенил эмес jайалган: тудулу jылдарда айдадып, 58 статьяла беш jыл тӱрмеде де отурып келген. Шылтагы совет jанга удура контра иш учун. Мынаҥ улам национализм бедреш башталган ( с.5 -6 ).
Оныҥ эжин, кӱӱ чӱмдеечи Наираны, ӧбӧгӧни тӱрмелеткен деп иштен чыгаргандар. Ӱстине оныҥ адазын 1937 jылды база "албатыныҥ ӧштӱзи" деп бурулап адып салган. Наjы болгон улустыҥ да кылык -jаҥы кенейте кубулган: "музыкальный школдыҥ директоры айткан: "Атаганова! Слерди иштеҥ jайымдап jадыбыс . Бойоор билереер... Бажын кӧдӱрип ол jаар кӧрбӧгӧн дӧ. Азый бу ӧй кижи оны мактап та туратан. А эмди? Ончолоры тӧмӧн кӧрӧр эмезе туура, jакшы сурабас. Коркып jадылар." (с.6)
Романныҥ башталганында Мирзабек Атагановтыҥ эжи, Наира, рак оорудаҥ улам эдиреп jаткан. Ӧлӱмниҥ алдында ол ӧткӧн jӱрӱмине кайра бурулып, ончо болгон учуралдарды кече ле болгондый эзедет. Оныҥ jӱрӱми jеҥил эмес, кӧп бурулчыктарлу ла карыкчалду болтыр. Кызы Суркурай оору jоболдоҥ эрте jашта jада калган, jе Айас деп уулы бар.
Романныҥ учында Наира улу тынып, бу jӱрӱмнеҥ ырап jат. Бир сананза, автор кайкамчылу нени де кӧргӱспеди ошкош, jе бу романныҥ jӱк ле тыш кебери, автордыҥ тузаланган эп-сӱмези. Оныҥ ӧзӧги тереҥ, учы-кыйузы jок телкем ле элбек. Ӧскӧртӧ айткажын, кижиниҥ салымы да сынынгар, биле де бузылар, кижи де ӧлӱмтик, jе кижилик ӱргӱлjик. Нениҥ учун дезе калыктыҥ тӱӱкизи ле культуразы тереҥ тазылду. Наираныҥ jӱрген ле jӱрбеген jӱрӱми чактар ӧткӱре ӱн алыжып, ӧскӧ jӱрӱмде укталып, бӱгӱнги ӧйдӧ улалганча. Автордыҥ jураганыла, Наираныҥ угы тӧзи алтай эмес. Чӧрчӧктӧҥ улам ол бойын "талайдыҥ кызы" деп аданат (с.16). Jе бу учурал бӱдӱмjилу эмес кӧргӱзилген.
Атагановтор одузы калыҥ jурт болгонын кыска jетиру керелейт (с.58) Атаган деп ӧбӧкӧ "ада" ла "каган" деген сӧстӧҥ бӱткен болгодый. Оныҥ уулы Ойгорчы -тӧлӧс сӧӧкту. Энезиниҥ ады Коҥыркыс, чагандыктардаҥ. Энезиниҥ угы -тӧзи Самтак байдаҥ таркаган. Самтактыҥ уулы Бырчыт эки кысту: Суркурай ла Коҥыркыс деп автор jартайт.
Коҥыркыс эки уул азыраган: Мирзабек ле Байjӱрек. Мирзабектиҥ адын литвин укту Арунас ӧрӧкӧн jартайт: Мирза казах ат болзо, "бек" дегени "князь" деп кӧчӱрилет. "Албатыны канайда да кырза, эки бирӱзи артар" (с144) деп, Мирзаныҥ аказы Байjӱрек бӱдӱмjилейт.
Ӧткӧн чакта Алтайда, Россияныҥ тергеезинде башка - башка керектер болгон - граждан jуу, революция, ӧмӧликке кӧчкӧни, айдуга айдатканы, Ада Тӧрӧл учун Улу jуу ла оны ээчиде jабарлаш ла о.ӧ. Бу jаан jӱкти А.Адаров бойыныҥ романында кееркедим эп-аргала кӧргӱзерге амадаптыр.
Мирзабек Атаганов не кижи болгонын автор jаан jартамал jогынаҥ берип jат: ӱредӱчи, аҥчы, шабаш. 1989 jылда - jамылу кижи, чокымдап айтса, заводтыҥ директорыныҥ ордынчызы (с. 75). Бу jетирӱлерди бичиичи толоп айткан учун база да бӱдӱмjӱлӱ эмес деп билдирет.
Бириктире кӧрзӧ, А.Адаровтыҥ чӱмделге jолында роман деп жанр jедимдӱ улалып барган. Анчада ла jаҥы эп-сӱмеле - ӧй лӧ jер кемjӱзи jоктоҥ - чӱмделгени солун. Экинчизинде, бичиичиниҥ талдап алган темазы элбек ле тереҥ, чӱмдемелде тургузылган сурак кычыраачыга ӧйинде jеткен: ол - XX-чи чактыҥ бурулчыктарлу сыркыны, jӱрӱм ле ӧлӱм, ӱргӱлjик сӱӱштиҥ ийдези ле о. ӧ. Бу ончозы - кижиниҥ jӱрӱминде бир тӱрбектий jуулып калган. Онтулу ла сысту, ырысту ла сӱӱнчилӱ ӧйлӧр jӱректи ӧйкӧп лӧ сӱӱндирип, эске алыныштый, кире бичиктий, jар куучындый ӧйлӧрди ӧдӱп, чактарды тиргизип, бӱгӱнги ӧйдиҥ онтулу сурактарыла биригет. Оныҥ да учун Н.Думбадзениҥ сӧстӧриле, "кижиниҥ jуулазы эди-канынаҥ уур jӱктий" деп айткадый.
Адаровтыҥ чӱмдемелдеринде jедикпес-тутактар база бар: сӱӱшти алаҥ ачык jураганы ӧскӧ бичиичилердеҥ ӧткӧнгӧндий. Алтай кижиниҥ jажыт кылык-jаҥы билдирер-билдирбес кыймык ажыра сезилер, автор оны кееркедим эп-аргала кӧргӱспей, кажы тушта тоолоп ло салат. Бичиичиниҥ кемин элдеҥ озо оныҥ кееркедим тили керелейт. А.Адаровтыҥ эрмек-сӧзи jӱрекке тыҥ томулбас. Нениҥ учун дезе бӱкте jалаҥ ла бир кеберлӱ глаголдор туштайт: барган, келген, айткан, турган ла оноҥ до ӧскӧ. Экинчизинде, автор орус сӧстӧрди алтай сӧстӧрлӧ колый тузаланат. Керек дезе улустыҥ ады орус кожулталарла аҥыланат (Суркурайка, братишка, торбочка, мамам, воспитатель, миф-легенда ло о.ӧ). Бу сӧстӧр геройдыҥ эрмек-куучынында болзо, келижер, jе автордыҥ эрмек-сӧзинде туштаза чаптык болуп туру.
Оноҥ башка сӧсти jаҥыс ла айдары учурлу эмес, чын бичиири база каруулу. Темдектезе, "тӱрк" деп алтайлап айтса, "тюрк" деп орустап бичиир эди. Орус сӧстӧрди айдылганы аайынча бичигени база да булгакту: "найсус", "дайарка" ла оноҥ до ары. Мыны чала киреленип тузаланар керек.
Он эрмектиҥ бирӱзи бичиичи кижинин сӧзиле jаркындалып турур учурлу. Романда автордыҥ ла геройдыҥ эрмек-сӧзи jаан ылгаштырылбайт. Тӱҥдештирӱлер кезикте ӧйинеҥ ӧдӧ беретени кайда? Темдектезе, Наираныҥ шыразын, онтузын кӧгӱзип тура, оны ӧйинеҥ ӧткӱре кеелеп кийиндиргени, айлы-jуртын jӧӧжӧлӧ jӧӧгӧни, казан-айакты баалатканы романныҥ кемин кӧдӱрбей jат.
Чат болбосто, ӧткӧн ӧйдиҥ башкараачыларын "шалкак штанду", "шилемир", "бий-коммунисттер" деп талаганы чӱмдемелди кееркетпей jат. Критика да болзо, ӧйлӱ-кемду болор ине, ӧйинеҥ ӧткӱре jабарлаары кычыраачыга jилбилу эмес. Айдарда, бичиичи чын jӱрӱмди ле кееркедим jӱрӱмди ылгаштыра кӧргӱзер учурлу. Автордыҥ сананып тапкан телекейи кееркедим кемиле канайта да болзо аҥыланар учурлу. Бӱткӱлинче кӧрзӧ, роман деген жанр алтай литератураныҥ ӧзӱминде ӧҥжип улалды. Бичиичи А.Адаров эмди де jаҥы романдар чӱмдеер аргалу.