Кижиниҥ чыкканынаҥ ала божогонына jeтиpe jӱк ле бир чийӱчек тартылат. Бу чийӱчек кыска да, узун да учурлу болор, не дезе, ол кижиниҥ бӱткӱл jӱрӱмин керелейт. Сазон Саймович Суразаковтыҥ салымы кыска да болзо, эткен керегиле баалу, энчизиле байлык. Байла, оныҥ да учун бу кижиниҥ ады билимде japлy ла оморкодылу.
А.Г.Калкинниҥ сӧстӧриле, С.Суразаков керегинде, чындап та, алтын бичик бичигедий. Оныҥ тӧзӧлгӧзи бар: С.М.Каташевтиҥ "Эл-Алтайда" jарлалган [1986, N1, с.4-56] "Атту-чуулу алтай ученый" деп статьязы. Бу тушта оны сӱр-кеберин эске алыныштарга тайанып, сӧслӧ jypaп кӧрӧли. Jаҥы ӧзӱп келеткен ӱйеге шак мындый эп-сӱме солун болор.
С.Суразаковтыҥ jӱрӱми керегинде кӧп бичилген. Мени кайкатканы - адазы уулыныҥ салымын озолондыра белгелеп салганы. Ол кам кижи болуптыр. Jирмезинчи jылдарда тудунган jепселин jypт Советке табыштырып jада айдыптыр: "Уулым кам болбойтон туру, je тӱҥей ле мениҥ уулым Алтайда japлy кижи болор". Чокымдап айтса, Алтайда да эмес, ороондо, билим телекейде. Айла, бу белгелегенине jедижерге сӱрекей ле jеҥил келишпеген: кажы тушта ӧлӱмниҥ кырында, кажы ӧйдӧ курсак-тамактаҥ да аштап, ол jӱpӱмниҥ jолын ӧткӧн.
Ӱредӱде де капшуун болгон деп темдектеер керек: 5-чи класска jетире Сайдыста, оноҥ Ойрот-Турадагы педучилищеде, оны ээчий Москвадаҥ удурумга кӧчӱп келген ле баштап Бийскте, оноҥ Ойрот-Турада иштеген пединститутта, соҥында ойто бу институтта (jaҥыс ойто Москвада тушта) ӱренген. Институтты божодоло, ӱредӱзин тургуза ла аспирантурада улалткан. Jирме беш jаштуда -шиҥжӱчи! Мынайда jaныс ла чыдамкай ла сагышту кижи jӱрӱмниҥ тепкиштерин jеҥил ӧдӱп чыгар аргалу.
Экинчизинде, оныҥ jӱрӱминде туштаган улус оныҥ jайалтазы ӧзӧрине jaaн jӧмӧлтӧзин jeтиpгeн. Олордыҥ jӱк ле аттарын адап ийели: поэт П.Кучияк ла кайчылар Н.Улагашев, А.Калкин, Н.Ялатов эмезе билимчи Н.А.Баскаков, бичиичи А.Коптелов. Бу jӱк ле jaйaлтa ачылар алдында туштаган улус. Олорды ээчиде кӧп лӧ солун билимчилер ле наjылар болгон...
Бойында jайалта jок болгон болзо, ол андый бийик билгир албас та эди. Сазон Саймович, бойы бичиичи кижи, Ойрот-Турада ӱренип тура, шиҥдемел ишке темиккенин мынайда кӧрӧмjилӱ jypaйт: "1942 jыл. Jaй jaҥы ла башталган. Мен горсадтыҥ аллеязыла колтыгымда бичиктерлӱ брааткам (экзамендердиҥ ӧйи). Кенете кем де кыйгырып ийди:
-Эй, чапты, бери келзеҥ, уул! Скамейкада городской кийимдӱ таныш эмес кижи отурды. Мен базып келип, коштой отурала, сурадым:
-Мениҥ чаптымды кайдаҥ кӧрӱп ийдигер? Ол каткырды:
-Чаптыларды бӱдӱминеҥ де, базыдынаҥ да тургуза ла танып ийип jадым. Олорды ончолорын билерим.
Сен кемниҥ уулы эдиҥ?-деп сурады.
-Сайдыста Суразаков Саймуныҥ.
Таныш эмес кижи база ла каткырды.
-А бис экӱ камныҥ уулдары тушташкан турбайыс!-кокырлады..."
Бу кижи П.В.Кучияк болгонын С.Суразаков баштапкы катап кӧрӱп билген. Кийнинде ол оны Н.У.Улагашевтиҥ чӧрчӧктӧрин чийзин деп алдырткан. Ченеп бичиткен joлдыктapды кычыртала, улу кайчы оны мактаган:
-Тӧкпӧгӧн, чачпаган эмтир! [С.Суразаков. Павел Васильевичле туштажулар. Алтын-Кӧл, 1977, N1, с.18-24]. Кийнинде ол бу ченемелин А.Калкинле, Н.Ялатовло иштеер тушта тузаланар.
"Jyy башталарда, С.Суразаков бойы угузу бичип, jyyгa барарга амадаган. Je jажы jeтпес учун оны jyyгa албаган. Экинчи айттыру 1943 jылда келген. Чаган айдыҥ 23-чи кӱнинде "Призывниктер стройго турзын!" деп команда болордо, Сазон эҥ ле учында болуп калган. Адазыныҥ кой терезинеҥ кӧктӧп берген папаха аайлу бийик бӧрӱги де оныҥ сынын узундатпады"- деп, 3.Казагачева бичийт (ҥирги чолмон. 1980). Фронтко атанарда ого 18 те Jаш толбогон.
Jyy туштагы айалганы С. Суразаков бойы бичиген: "Кижиниҥ jӱpӱминде не болбойт? Бир катап немецтердиҥ миназы чике ле Jаныма тӱжеле, Jарылбаган... База бир тушта немец снайпердиҥ огы каскамды ойо аткан. Каскам чачыла берген, je бажымды арай тудуп кӧрзӧм... бӱдӱн эмтир! База бирде арай ла немецтердиҥ колына кирбегем, карын, караҥуй меге болушкан. Jyyдa мен узак болбодым - эки ле ай. Je кижи бу ӧйлӧрди канайып ундыыр! 20 сентябрьда 1943 Jылда Смоленск городко 6 километр Jетпей туруп, атака ӧйинде мениҥ комсомольский отделением ончозы Jыгылган, Jаҥыс мен jaaн шыркалу арткам".
Бу Jaaн ырыс. Ченемели Jok Jаан улус Jууда мынайда ла корогон эмей. Шырка тыҥ. Снарядтар Jуугында Jарыларда, Сазонныҥ оҥ кулагыныҥ чели ӱзӱлген. Оноҥ бери оҥ кулагы укпас болуп калган. Сазон ӧштӱлердиҥ снайперине болгобос ]анынаҥ аттырткан. Ок тӧштиҥ оҥ jaнынаҥ ӧдӧлӧ, колдыҥ тӧзинде учукты узе согуп ийген. Госпитальда сегис ай эмденген, сабарлары тын алынбай артып калган. Бичиирге ол сол колын темиктирген. 1944 Jылда ол ӱредӱзин Москвада пединститутта улалткан. Оныҥ кийнинде оны аспирантурага алган. Бу Jылдарда С. Суразаков А.Калкинле колбу тудуп, оныҥ кай чӧрчӧктӧрин бичип шиҥдеген.
Билимдердиҥ кандидады деп атты ол 1950 Jылда корулап алган. Ол тушта Алтайда филология билимниҥ экинчи шиҥжӱчизи ол болгон. Je ол шиҥдеер ижин туураладып салала, тургуза ла ӧйдӧ керектӱ иштер бӱдӱрген. Элдеҥ озо школго ло ӱредӱчиге керектӱ бичиктер белетеген: литературала баштапкы алтай программа (1954) тургускан, 5-7 класстарга jeтиpe "Тӧрӧл литература" деп хрестоматиялардыҥ авторлорыныҥ бирӱзи, тӧс башкараачызы болуп, олорды тургузышкан. 1951 Jылда "Героический эпос алтайцев" деп баштапкы статьязы Jарлалат. Оныла коштой кычыраачыларга керектӱ тексттер кепке базып чыгарат: "М.Чевалковтыҥ "Ӱлгерлер ле баснялар" (1958), П.Чагат-Строевтиҥ "Ӱлгерлер ле тууJылар" (1958). Оныҥ баштаҥкайыла "Ученые записки", "Алтай баатырлар" кепке базылып Jарлалат. Орус кычыраачыга "Алтай литература" (1955) деп хрестоматия белетелген.
Мындый иштерди бӱдӱрип салала, ол эки тилле шиҥжӱлӱ иштерин улалтат: П.Кучияктыҥ (1957), Н.Улагашевтиҥ (1961) салымына учурлалган ла оны ээчиде "Алтай албатыныҥ оос поэтический творчествозы" деп иштер, бичиктер. Онойдо ок орустап "Героическое сказание о богатыре Алтай Буучае" (1961) деп ижин бичиген. Бу калганчы адалганы учун ого ол Jылдарда доктор деп ат бергедий болгон (А.Петросян), je Сазон Саймович ишке кӧмӱлип, диссертацияны керекке албаган. Бир Jанынаҥ, ол эки japa иштеген: ӱредӱде ле билимде, ӱстине фольклорды ла литератураны шиҥдеген. Фольклорды толо шиҥдеп салала, ол кай чӧрчӧкти тереҥжиде ширтеген. Бир катал Чолушманнаҥ сыгыт бичип алала Jанып клееделе, Jолой оны ӱнделттир. Jaнып келзе, адазы арбанган: "Этпес-japa6ac нени кылындыҥ?" Кайкап кӧргӧжин, сыгытты ӱнделтип турарда, адазы арай ла болзо ол jep jaap атанбаган. Jӱк арайдаҥ тынданган. Сыгытты болгон ло ӧйдӧ, тушта айдарга japa6ac болуптыр. Каны Jаҥыс, ӱстине кам укту Сайму оны сескен. Сазон Саймовичтиҥ адазы 93 Jаш Jажаган.
1962 Jылда С.С.Суразаков литератураныҥ ӧткӧн Jолы керегинде "Алтай литература" деп ӱргӱлJик бичик бичиген. Бу кыска ӧйдиҥ туркунына бир кижиниҥ бӱдӱргенин кайкап ла оморкоп баалагадый. Доктор адын ол 1973 Jылда корулаган. Ого коштой "Маадай-Караны" белетеп, Москвада чыгарган. 1975 Jылда "Алтай фольклор" кепке базылып таркадылган. "Алтайский героический эпос" (1985) деп докторский ижин соҥында 3.С.Казагачева белетеп, база Москвада кепке базып чыгарган.
Бойыныҥ ӧйинде С.С.Суразаков кайрал да албаган, нерелу ат та адатпаган, je билимде ле ӱредӱде артырган энчизи албатызына мӧрлӱ, тузалу. Билгириле, ижиле, кылык-Jаҥыла аҥыланган С.Суразаковтыҥ салымы интеллигенция ла албаты, интеллигенция ла башкарудагы jaҥ ортодо колбуларды japт керелейт. Jылдap ӧткӧн сайын бу улу кижиниҥ бӱткӱл сӱр-кеберин Jашӧскӱримге тем эдип эзеткедий, ого теҥдежерге амадагадый.
Jайаан ижин jаҥырта кӧрӱп...
Сазан Саймович Суразаков шиҥжӱчи болгонын ончобыс билерис. Билимчи болуп, ол алтай фольклористикада ла литературоведениеде jаан ачылталар эткен. Jе бичиичи болгонын ол бойы да jаан аjаруга албайтан, литерратуроведтер де бу ӧйгӧ jетире оныҥ энчизин бириктире кӧргӧлӧк. Элдеҥ озо С.Суразаковтыҥ чӱмдемелдерин шиҥжӱчи Т.С.Тюхтенев кӧргӧн. Оны ээчиде С.М.Каташевтиҥ шиҥдемел иштерин темдеектер керек. Калганчы адалганы бичиичиниҥ чӱмдемелдериниҥ кееркедимин бийик баалаган.
Бу иштерди аjаруга алып, бичиичи С.Суразаковтыҥ кӧрӱмин, кижини ле телекейди оҥдогонын jартап кӧрӧли. Элдеҥ озо - С.Суразаков кем болгонын чокымдап ийгедий. Ол - баштапкылардыҥ тоозында. Оныҥ ченелте ӱлгерлери 1949 jылдарда чӱмделген, jуунтылардыҥ баштапкызы "Стихтер ле куучындар" 1954 jылда jарлалат. Ӧскӧртӧ айтса, С.Суразаков jаҥы ӧзӱп келген бичиичилерди, ол тоодо А.Адаровты, Л.Кокышевти, Э.Палкинди ле о.ӧ. баштап алала, бичиичилердиҥ Туулу Алтайдагы отогын тӧзӧгӧн. Экинчизинде, С.Суразаков - кӧрӱмиле эки jолдыҥ белтиринде турган. Нениҥ учун дегежин, ол 30-40-чи jылдардыҥ бичиичилериле билижер болуп, сӧс jогынаҥ олордыҥ jаҥжыгузын улалткан. Мынаҥ улам ол эскизинеҥ айрылар аргазы jок болуп, ол ок ӧйдӧ jаҥыртулар баштаар амадулу jӱрген. Jе ӧйдиҥ камааны, некелтези jаантайын jеҥдеп туратан. Айдарда, С.Суразаков кӧрӱмиле, ол ок ӧйдӧ jӱрӱмди оҥдогоныла jаҥжыгулардыҥ олjозында ла jаҥыртулардыҥ агынында jӱрген.
Бичиичи болуп, С.Суразаков башка-башка жанрларла чӱмдеген. Элдеҥ озо оныҥ ӱлгерлери ле тууjыларына аjару эткедий. Оны ээчиде С.Суразаков басня деп жанрды ӧҥжиткен. Экинчизинде, С.Суразаков куучындар ла тӱӱкилик романдар чӱмдеерге ченешкен. С.Суразаковтыҥ литературалык энчизинде анайда ок кӧп тоолу кӧчӱрмелер туштайт. Ол, темдектеп алза, И.Крыловтыҥ басняларын кӧчӱргени, М.Шолоховтыҥ "Кижиниҥ салымы", А.Горькийдиҥ куучындары ла о.ӧ. Ӧрӧ адалган чӱмдемелдердиҥ учында алтай калыктыҥ салымы ла тӧрӧл jер тӧс аjаруда туруп jат. Темдек эдип, "Туулардыҥ ээзи" эмезе "Андый албаты бар!" деген jарлу ӱлгерлерди эске алалы. Поэт Алтайдыҥ jаражыла оморкоп, кӧкӱген кӱӱн-санааны jаҥыландыра jартап туру. Эбиреде телекей ыҥ-шыҥ. Ар-бӱткенниҥ тымыгын ӱзӱп, кижи бойын "туулардыҥ ээзи" деп аданат. Калыктыҥ кӧрӱм-шӱӱлтезиле дезе ар-бӱткен ле кижи бирлик колбуда. Ар-бӱткен дезе алтай кижиге ээлӱ, тынду ла байлу деп чотолот. Оныҥ учун качан да болзо, алтай кижи Алтайдыҥ ээзин тооп, байлап, алкап jӱрет.
Экинчи ӱлгерде дезе, автор бир уушча калыгын ӧскӧ калыктарла тӱҥдештирип, ас та болзо, "андый албаты бар!" деп бӱдӱмjилейт. Бу эки ӱлгер бойыныҥ ӧйинде учурлу ла jаҥы шӱӱлтелӱ деп чотолотон. Чын, автор бойыныҥ озочыл баштанкайыла бактыртып салган калыгын ойгозорго, бастыра бар ӱниле "сӱӱнип, кыйгырар кӱӱни" келет. Ӧскӧртӧ айтса, алтай кижи бойын Кижи деп бодонзын, алтай калык бойын ӧскӧ jондорло теҥ адалзын деген поэттиҥ амаду-кӱӱни озолоп jаҥыланган. Мындый баштаҥкай болбогон болзо, оны ээчидеги поэттер jалтанчык болордоҥ айабас. Jе jаҥыландыра jартап тура, С.Суразаков калыктыҥ чӱм-jаҥдарын эскиде ле аайынча оҥдоп jат. Бичиичиниҥ ӧйинде кудай jок калык деген ӱредӱ-шӱӱлте озолоп туратан. От-эне деген ӱлгерде поэт ӱлгерлейт: "Сени улузым... кудайлык кыска тӱҥдеп, кыс-эне деп сени эрке айдатан, от-эне. Jе мен бажырбайдым: кудайзак эмезим". Бу jолдыктарды кӧргӧндӧ, поэт калыктыҥ кӧрӱм-шӱӱлтезинеҥ, чӱм-jаҥдарынаҥ албанла айрылып тургандый. Ол ок ӧйдӧ С.Суразаков бойыныҥ амаду-кӱӱниле удурлаштыра айдынат: "Сен меге jаантайын / Сӱрекей килеҥкей. / Бажырбазам да, / Быйаным айдадым, от-эне!".
Алтай кижи качан да болзо, "бийик кырдыҥ бажына чыкканда унчукпайтан, туулар ээзинеҥ jалтанып, табыш чыгарбай ӧдӧтӧн". Мынайда jаҥдаганы - калыгын тооп, оныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин улалтканы болуп туру. Бичиичи С.Суразаковтыҥ эки jолдыҥ белтиринде турганы - ол эскидеҥ айрылып болбой турганы, jаҥыны дезе jаҥысjандай оҥдогоны. Оныҥ да шылтузында камдардыҥ керегин jаратпаганы, оноҥ улам буржуйды аҥылап турганы. Jе автордыҥ тӧс кӧрӱм-шӱӱлтези jарт - ол алтай калыгын ла корулап, Туулу Алтайыла оморкоп, телекейге jарлап айдынганы: "андый албаты бар!", "Туулу Алтай тӧрӧли де бар".
Бу айалганы автор кийнинде бойы оҥдогон. Оос поэзияны jууп ла шиҥдеп тура, ол калыктыҥ чӱм-jаҥдарыла jилбиркеп, бойыныҥ шӱӱлтелерине тӱзедӱлер эткен. Темдектеп алза, ол ло "Туулардыҥ ээзин" недеҥ улам бичигенин jартап тура, автор бойыла чын болгон учуралды jетирет. Jе алтай калык барын С.Суразаков бойыныҥ ончо ижиле бӱдӱмjилеген. Оноҥ до улам ол "ӱргӱлjик Алтайдыҥ чындык уулы" деп адаткан. "Тӧрӧл Алтайыма" деген ӱлгерде поэт багынган кӱӱниле амаду-санааларын jетирет: "Тӧрӧл Алтайым сениле jорыктап, / Jажына сеге кӱӱним салдым. / Jылдарда кожо ичкери барып, / Качан да сенеҥ айрылбайдым. / Мен бастыра бойым сениҥ, / Мениҥ jӱрӱмим - сениҥ jӱрӱмиҥ. / Алтындый татабас ару jӱрегим, / Алтайым, jажына сеге беринди. / Jурукчы болуп мен jуразам, / Jуругымда сӱриҥ jаркындалат, / Ӱлгерчи болуп ӱлгерлезем, / Ӱлгеримде адыҥ макталат...".
С.Суразаковтыҥ тууjыларында оос поэзия ла тӱӱкилик учуралдар колболыжып калган ("Аргымак"). Керек дезе кичинек куучындарында поэт калыктыҥ ӧткӧн jолыла jилбиркеп, тӱӱкилик учурлу чӱмдемелдерге белетенгени jарт: андыйлардыҥ тоозында "Чӧбӧлкӧп", "Улалу" деген jетире бичилбеген романдары. Бу чӱмдемелдерде ӧткӧн ӧй, тӱӱкилик керектер сезимjилӱ jуралган. Керек дезе автор чын болгон улустыҥ сӱр-кеберлерин кееркедим эп-аргала jураарга ченешкен. С.Суразаковтыҥ куучындары да танылу. Олордыҥ тӧзӧгӧзинде jӱрӱмде болгон учуралдар. Темдек эдип, "Шил кӧс", "Турнабай", "Ӱч аҥчы" ла о.ӧ. Кӧп учуралдарда куучынды автор бойы баштайт. Ӱстине jилбиркеткен сурактыҥ каруузын берерге ченешкени учурлу ("Jуу ла болбойтон болзо чы").
Чокымдап айткажын, С.Суразаков прозаик болуп, база эки jара иштентир. Тӱӱкилик учуралдарды jакшы оҥдоп, тӱӱкиде чын болгон улустыҥ эткен керегин баалап шиҥдеген. Бу jанынаҥ оныҥ билим билгири артыктап туратан. Темдектезе, М.В.Чевалковтыҥ энчизин элдеҥ озо ол литературага кийдирген. Jе С.Суразаковтыҥ сагыжында jаантайын тӱӱкиде болгон улустыҥ сӱр-кеберлери "тынданып", таҥынаҥ jураларга блаажып туратан. Айдарда, С.Суразаков кажы ла тушта эки jара шӱӱп, билим шӱӱлтелердиҥ ле кееркедим jурамалдардыҥ ортозында "кыйналтыр", "кинчектелтир", ал-санаага тӱжип оорыптыр. Jе качалаҥду да болгожын, автордыҥ айдарга ченешкен шӱӱлтезин кычыраачылар jарт оҥдоп jат.
Текши кӧргӧжин, П.Самыктыҥ сӧстӧриле, Сазон Саймович Суразаков, "аҥылу бичиштӱ, кӧрӱмдӱ, кокырлу, саҥ башка солун ла кеен тилдӱ поэт ле прозаик... Ол алтай jерин, алтай албатызын, оныҥ тӱӱкизин, тилин, кеп куучындарын, кожоҥдорын, кокырларын, кылы-jаҥын сӱӱген, ол сӱӱжин бастыра от-калапту jӱрегинеҥ ӱлгерлеп, чӱмдеп, кычыраачыларга, келер уйеге айдып саларга сананган".
Литература: