Мирон Васильевич Мундус-Эдоков керегинде бӱгӱнги ӱйе Т. С. Тюхтеневтиҥ (Алтай литература керегинде статьялар) ле С. С. Суразаковтыҥ (Алтай литература, 1962) бичигени аайынча билер. Т. С. Тюхтенев, бодоштыра кӧргӧжин, М. В. Мундус-Эдоковтыҥ Юля кызыныҥ (1974 jылда jада калган) jетиргени аайынча бичиген. Гуманитар шиҥжӱ ӧткӱрер институттыҥ кӧмзӧзинде оныҥ эки эске алыныжы бар (1950 ле 1958 л.). С. С. Суразаков дезе бу jетирӱлерди бириктире кӧрӱп, тӱп шӱӱлтелер айдып jат. Анчада ла бичиичиниҥ чӱмдемелдерин толо шиҥдегени аjарулу.
М. В. Мундус-Эдоковтыҥ чӱмдемелдерин билип тура, ол не кижи болгонын чокымдап алалы. Элдеҥ озо бу кижиниҥ чырай-бӱдӱми jастыра берилген. 60-80-чи jылдардыҥ ӱренер бичиктеринде М. В. Мундус-Эдоковтыҥ-сӱр-jуругы деп П. А. Чагат-Строевтиҥ jуругы болгон. Бу булгактар эмди тӱзедилген: гуманитар шиҥжӱ ӧткӱрер институтта оныҥ сӱр-jуругы арткан, музейде Г. И. Чорос-Гуркин jураган ӧҥдӱ портрет бар, алтай бӧрӱктӱ, тере тон кийген. Шак бу кийим керегинде эске алыныштарда айдылат. Оҥдойдо ШКМ-да 1926-1927 jылдарда иштеп турарда, ол торко чачакту алтай шӱлӱзин бӧрӱктӱ jӱретен. Улалуда "Долина слез" (1924) деп кино согуп турарда, Мундус-Эдоков рольдордыҥ бирӱзин ойногон деп jетирӱ бар. Айдарда, ол кинодо тирӱдий арткан болор.
М.В.Мундус-Эдоковтыҥ ада-энези Улалуда jаткан. Адазы мундус, энези jӱс сӧӧктӱ. Олор канча карындаш улус болгоны jарт эмес, jе Ӱзнезиде оныҥ Тимофей деп бир карындажы jуртаган. Мирон Васильевич Улалуда 4 классту церковно-приходской школды божодоло, адазына болужып jӱрген. 1900 jылда оны миссионерлер алтай бичиктӧскӧ ӱредер ӱредӱчи эдип jӧптӧгӧндӧр. Айдарда, Мирон Васильевич Алтайдыҥ кӧп-кӧп jурттарында ӱредӱчи болуп иштеген. Кӱӱнзегендерди (jаш та балдарды, jаан да улусты) бичип, кычырып ӱредип салала, ол jылдыҥ ла ӧскӧ школго иштеп кӧчӧтӧн. Оныҥ бу мынайда кӧчӧриниҥ экинчи шылтагы - кудайзак улусты сӱӱбейтени. Абысты, камды, jарлыкчыны шоодып, электеп айдатан учун, оны jылдыҥ ла ӧскӧ школго иштеерге аткаратан. 1911 jылда ол Том-Турада ӱредӱчилердиҥ ӱч айлык курсын божоткон. Кижи алар ӧй jеткен тужында (крестке тӱшкен алтай кижи крестӱ кижи алар учурлу болгон), Мирон Васильевич Маймада jуртаган кӧп балдарлу орус укту кижиниҥ Зинаида деп кеберкек ле ишке эпчил кызын сӧстӧптир. Оныҥ адазы ачана-торо jылдарда Россиядаҥ Алтайга кӧчкӧн, ол jада каларда, 5 балалу тул келин андый ок эмегени jок балдарын азыраган кижиге бартыр. Айдарда, Зинаида айлында энезине болужып, уй-мал азыражып, ага-карындажына болужып jӱрген. Оны сӧстӧп келгени ончозы ла уй-малын тоолоп, чоттоп, аргалу-чактузын айдатан учун, Зинаида сӧскӧ кирбей, мойноп туратан. Jе Мирон Васильевич келеле, кӧп сӧс jогынаҥ, jӧӧжӧзинде 2 таар бичиктеҥ ӧскӧ неме jок деп айтканы ого jараган. Ончозына мойногон Зинаида Алексеевна бу тужында тургуза ла jӧбин берип, Мирон Васильевичле jурт тӧзӧгӧн. Олор экӱде 14 бала болгон. Jе оору-jоболдоҥ (корь, оспа) улам, 6 бала божогон, 8 бала эзен-амыр jӱрӱп, ончозы ла орто ло аҥылу ӱредӱ алган. Билезиле М. В. Мундус-Эдоков jурттаҥ jуртка кӧчӱп jӱргежин, Зинаида Алексеевна бала-барказын чыдадып ӱреткен. Олордыҥ балдары jаҥыс ла бичик-биликке кӱӱнзек эмес, кӱӱ jанынаҥ jайалталу ла jурукчы, ӧскӧ тилдерге эпчил болтыр: 5 уул (Александр, Леонид, Виталий, Сергей, Илья) ла 3 кыс (Юля, Лена, Августа). Уулдарынаҥ анчада ла Леонид ӧскӧ тилдер билер, jурукчы ла ойноткы кӱӱни оҥдоор болтыр. Мирон Васильевич те бойы мандолинала ойноп туратан, кӧп кычырган, литератураны сӱӱген кижи. 47 jаштуда ол jаан билезин таштап, Суслова Анна Павловна деп база орус укту кижиле jуртаптыр. Оноҥ 2 уулду болгон: Геннадий (1927) ле Володя (1930-1958).
Айдарда, М. В. Мундус-Эдоков, элдеҥ озо ӱредӱчи кижи, албатызын бичик-биликке ӱредип саларга амадаган. Jе 1928 jылда оны юристтердиҥ курсына ӱредӱге ийгендер. Кан-Оозында адвокат ла тилмеш болуп иштептир. Геннадий уулыныҥ эске алынганыла, Кан-Оозында, олордыҥ айлыныҥ jанында, чакыда кӱнӱҥ ле 10-15 ат туратан. Jаргыга келген улус оныла куучындажып, jӧптӧжӧтӧн. Мирон Васильевич олорго баштанып, jаҥыс ла чын айдарын некейтен. Анайда jаргы ӧткӧндӧ, jеҥӱ олордыҥ jанында болотон. Бодоштыра кӧргӧжин, ол ӧйдӧ Мирон Васильевич алтайлардыҥ коручызы ла тилмешчизи болгон. 1931 jылда оны Чамалдӧн кӧчӱрген. Анда ол 1934 jылга jетире иштеген. Бу ӧйдоҥ ала ол ойто Улалуга кӱчӱп келеле, типографияда иштеген. 1938 jылда пенсияга чыгып, jууныҥ алдында орып турала, 1942 jылда 15 июньда jада калган.
Бичиичиниҥ ады школго керектӱ бичиктер тургузарыла колбулу. Jе ӱредӱчи болуп тура, 1911 jылда ол баштапкы чӱмдемелин ("Ӱч-Курбустан" деп тууjы) бичиген деп, оныҥ кызы Юля эске алынганында jетирет. Ол не керегинде болгоны jарт эмес. Байла, кудай jаҥыла колбулу чӱмдемел. Совет jаҥ тӧзӧлгӧн соҥында, Мирон Васильевич кӧчӱреечилердиҥ камызында иштеп jат. Шак бу кӧчӱриштеҥ улам ол бойы да чӱмдеп темиккен. Айдарда, М.В.Мундус-Эдоков ӱредӱзи ле ижи аайынча - ӱредӱчи, адвокат, кӧчӱреечи, тӧрӧл тилле чыккан школго керектӱ баштапкы бичиктердиҥ тургузаачызы, jайалтазыла - поэт, прозаик, драматург.
Ӱлгерчиниҥ чӱмдемелдери кӧп jандай школдыҥ ӱренчиктерине учурлалат: "Ӱренчиктерге", jаш пионер", "Кожоҥ", "Аш кылгада, кижи балада" ла о. ӧ. Ӱлгерлердиҥ жанрын, текши сӧслӧ, кожоҥ деп адагадый, jе учурыла кычыру, jакару, jакылта, мак кожоҥдый чӱмделген. Темдектеп алза, 1924 jылда М.В.Мундус-Эдоков "Кожоҥ" деп ӱлгер чӱмдеп jат. Албатызына баштанып, бичик-биликке ӱрензин деп кычырат. Оныҥ айтканыла, "Ак-jарыктыҥ jаражы ачык кӧскӧ кӧрӱнер, ак бичиктиҥ jарыгы айлаткыш кӧгӱске тӱжер".
Ӱредӱ учурлу ӱлгердеҥ башка М.В.Мундус-Эдоков арбӱткениҥ jурамалын кыймыкта эттире jураган: "Jаскы jыргал", "Чечек" ле о. ӧ. База бир солун ӱлгердиҥ бирӱзи - учурал кӧргӱскен ӱлгерлер: "Jайгы эҥир", "Эр" ле о. ӧ. Анда аҥылу герой бар, эрмек-куучын ажыра оныҥ колбулары ачылат. Темдектезе, баштапкы адалганында уулчак энезине болужат, ол ок ӧйдӧ ол -ойында. Айдарда, "Кулунга тептирдиҥ, учкан!" - деп, энези айтты уулына. "Алдырбас, эне - деп айдала, (уулчак - Н. К.) ары-бери телчиди".
Лирикалык ӱлгердеҥ башка, М.В.Мундус-Эдоков сатира учурлу ӱлгерлер чӱмдеген: "Аракызак ла эруул", "Аракызак", "Jалку" ла о. ӧ. Мында автор М.В.Чевалковтыҥ ченемелин улалтканы jарт. Эҥ талдама басняларыныҥ бирӱзи - "Борсук ла сыгын", "Кара-куланыҥ jаргызы" ла о.ӧ.
Айдарда, М.В.Мундус-Эдоков бойыныҥ ӱлгерлериле кижиниҥ сезимин ойгозып, эбиреде телекейдиҥ jаражын кайкап jураган.
М.В.Мундус-Эдоковтыҥ кыскачак jурамалдары, куучындары "Ойрот школ" (1924) ло "Таҥ чолмон" (1928) деп ӱренер бичиктерде ле "Jарыткыш" (1929) деп jуунтыда кепке базылып чыккан. Оос поэзияга тайанып, басняныҥ бултаарта кӧргӱзер эп-аргазын тузаланып, бичиичи табыскакту (притчеобразный) куучындар чӱмдеген: "Тӱлкӱ ле Кӱртӱк", "Бӧрӱ ле тийиҥниҥ балазы", "Кас ла Турна" ла о. ӧ.
"Арслан ла Чычканак" деген куучында Арслан Чычканакты jудуп jип ийерге сананарда, Чычканак токтодып, качан бирде болужым jедер деп айдынат. "Сенеҥ меге кандый туза?" - деп, Арслан каткырат. Кийнинде, чындап та, jеткерге тӱшкен Арсланды Чычканак ӧлӱмнеҥ айрып jат. Автордыҥ шӱӱлтези jарт: "Кижини качан да jабыс кӧрбӧ".
"Бӧрӱ ле Тийиҥниҥ балазы" деген куучында Бӧрӱ тийиҥешти jудуп ийерге турала, сурайт: "Бу слер, тийиҥдер, тудуш ла ойноп-jыргап, сӱӱнип jӱредигер, мен дезе эригип jӱредим. Оныҥ учурын меге айт".
Тийиҥниҥ балазы бӧрӱдеҥ jалтанып, агашка чыгала, каруу берип jат: "Сениҥ эригип, каныгып jӱргениҥ мындый учурлу: сагыжыҥ сениҥ jаман, акту канды тӧгӱп, ичип jадыҥ, оныҥ учун сениҥ санааҥ качан да амырабас. Бисте не болзын, бир де немеге jаман этпей, чек jӱредибис, оныҥ учун биске jакшы" - деди.
Ол jылдарда кудай jаҥын jаратпай, кам, jарлыкчы, абыс улусты jабарлап, кӧп бичиичилер шоодылганду куучындар чӱмдеген. М.В.Мундус-Эдоков дезе бу темага бойыныҥ кӱӱниле келген. Церковно-приходской школдо ӱренип тура, кудай jаҥына бӱдӱмjи jок болгон. Бу бойыныҥ кӱӱнин ол школдордо иштеп турала ачык-jарык jетиретен. Шиҥжӱчи С. Суразаковтыҥ бичигениле: Мирон Васильевич бойы кудайга бӱтпей, абыстарды, мекечилерди, jонныҥ кӧзинче jаантайын айткылап туратан учун, миссионерлер оны кӧп катап ижинеҥ jайлаткандар". Совет jаҥ тушта ол "Jарлыкчы", "Кам", "Абыс ла Ӱредучи" деп шоодылганду куучындар чӱмдеген. Jе геройлордыҥ кылык-jаҥы jаҥыс jандай jуралган деп темдектеер керек. 20-чи jылдарда школдыҥ ӱредӱчилери пьеса чӱмдеп, сценада тургузар учурлу болгон. Анайда М.В.Мундус-Эдоков "Калым", "Каҥза", "Алтын Кӧл" деп пьесалар чӱмдеп jат. Баштапкызында алтай уй кижиниҥ jаҥы jок болгоны кӧргӱзилген болзо, "Каҥзада" (1922- 1923) алтайлардыҥ jаҥжыккан каҥза ӱлежери кижиниҥ су-кадыгына коомой салтарын jетирет деген шӱӱлте айдылат. 1923 jылда тургузылган пьесалар кийнинде Новосибирде, Барнаулда, jаш-Турада кӧргӱзилген. Бу пьесалардыҥ колбичинтизи jылыйган.
М.В.Мундус-Эдоковтыҥ "Jеҥе" (1927), "Озогызы ла эмдигизи" (1928) деп пьесалары кычыраачыларга таныш. "Jеҥеде" автор тул арткан келинниҥ айалгазын кӧргӱзет. Озогы jаҥла ол божогон ӧбӧгониниҥ карындажыла jуртаар учурлу (Айла, бу кижиниҥ угы-тозиле колбулу сурак. Ӧскӧ сӧӧктӱ кижиге барбай, баштапкы барган кижиниҥ угы-тӧзин улалтары аjарулу). Jе М. В. Мундус-Эдоков дезе оныҥ бир ле келтегейин кӧргӱзип jат. Тул арткан келинде кандый да jаҥ jок. Ол эбиреде айалгалардаҥ ла улустаҥ камаанду. Керек дезе ондо ат та jок. Автор оны ӧнӧтийин "Jеҥе" деп адап салган. Пьесаныҥ учуры - кижи бойыныҥ jаҥы ла jайымы учун тартыжары.
"Озогызы ла эмдигизи" деген пьесада эки бӧлӱк улус ортодо тартыжу ӧдӱп jат. Озогызы аайынча кам, jарлыкчы ла абыс jӱрген болзо, jашӧскӱрим jаҥы jӱрӱм учун эрчимду иштегилейт. Айла, олор аҥылу ӱредӱ алган, озочыл кӧрӱмдӱ болгоныла аҥыланат. Олордыҥ ортозында аайланбай булгалып турган герой база бар. Темдектеп алгажын, орто jашту Киндик ӧбӧгӧн jаҥжыккан аайынча ӧбӧкӧлӧриниҥ чӱм-jаҥдарын буспаска кичеенет. Jе ӱредӱдеҥ jанып келген уулы оны jаҥы jӱрӱмге улалтат. Бу учурал бӱдӱмjилӱ эмес те jуралган болзо, jе автордыҥ амадузы jарт. Jуртта эҥ ле тоомjылу кижи - ӱредучи. Айдарда, М.В.Мундус-Эдоков jарлыкчы ла ӱредӱчиниҥ ортодо ӧткӧн куучынды толо jетирет:
Jарлыкчы: Ойрот каанныҥ ӧлӧтӧн учуры jок. Ол куулгазын быркан, киндиги jок баатыр, ол канайда ӧлӧтӧн?
Ӱредӱчи: Ойроттыҥ да каандарынаҥ артык каандар ӱӱлези jедип божогон. Бичикте ӧлбӧс кижи деп бир де кижи jок. Ол бичик билбестиҥ кей-тӧгӱни.
Jарлыкчы: Та, мен билбей турум. Бар неме канайып jок болор. Ойроттыҥ каандары кубулып, чагын ӧткӱрерде, ойто jоны озогы ордына табыжар деп айткан ошкош эт. Ол тушта тӱк билишпес мал, тил билишпес jон ойто ӧзӧр. Кайыш курлу албаты ӧрӧ кӱн кӧрӱп, jыргалду болор.
Ӱредӱчи: Jаҥы ӧйдиҥ кижизи, кудай jаҥын jаратпазы учун тартыжат. Ол ок ӧйдӧ калыктыҥ тӱӱукилик санаазын ӧнӧтийин бузарга ченежет.
Бириктире кӧргӧжин, М.В.Мундус-Эдоков - тӧрӧл литератураныҥ ӧзӱмин улалткан, орус бичиичилердеҥ тем алганы билдирлу (И.Крылов, Л.Толстой, М.В.Чевалков). Анчада ла литератураныҥ жанрларын байыткан. Бу jылдарда кожоҥ, тууjы, басня, куучын, комедия ла драма jедимдӱ jол алган. Бистиҥ билерисле, Мирон Васильевич 20-чи jылдардыҥ учына jетире чӱмдеген, 1942 jылга jетире jӱрген. Чӱмдебей барганыныҥ бир шылтагы - текши айалга. Совет jаҥ бойыныҥ учурын кубултып, jаҥды туш улус колго алган. Экинчизинде, 1928 jылдаҥ ала 1938 jылга jетире jаҥы ла бичикке ӱренип темиккен улусты латынь таҥмалыкка кӧчӱргендер. Мындый айалгада чӱмдеер улуска анчада ла кӱч келишкен. Озо чыккан бичиктерди ӧнӧтийин ӧртӧп jоголткондор, ордына jаҥы бичиктерди Новосибирде кепке базып чыгарар боло берген. Бу ок jылдарда М.В.Мундус-Эдоковты албатыныҥ коручызы эдип, адвокаттыҥ ӱредӱзине ийгендер. Ол келеле, бу ӱредӱзи аайынча иштеп jат. Мынайда ол литературадаҥ ырап барган. Бичиичиниҥ энчизинеҥ кепке базылып чыккан бичиктердеҥ башка арткан неме jок. Юля кызыныҥ jетиргениле, адазыныҥ арткан-калганын экинчи эмегени ӧртӧп салган (Канча кире чын болгонын бӱдӱмjилеер арга jок - Н. К.). Зинаида Алексеевнаныҥ (ол 1954 jылда Чаргыда jада калган) айдыжыла, тураныҥ ӱстинде кӧп чаазындар чачылып jадатан. Оны кем де jуунатпаган. Геннадий уулыныҥ эске алынганыла, Мирон Васильевич Чемалда иштеп турала (1931-1934 jылдар), эки катап город келип jӱрген, П. В. Кучиякла тушташкан. Та нениҥ де учун олор ачынышкан. Jаш уулчак оҥдобой адазынаҥ сураганда, кандый да колбичинтинеҥ улам ачынышканы jарталган. Бодоштыра кӧргӧжин, М. В. Мундус-Эдоков та нени де чӱмдеген болбайсын. Jе ол, jылыйган пьесалары ок чылап, суру jок арткан. Айла, ӧй дӧ jарамыкту эмес болуп jат. Айдарда, бичиичиниҥ салымы ла чӱмделгези аайынча jартап алатан сурактар эмди де кӧп.
М.В.Мундус-Эдоковтыҥ jӱрген ле чӱмдеген ӧйи
1879 jылда 2 августа Улалуда чыккан, тӧрт jыл церковно-приходской школдо ӱренген. 17 jашка jетире адазына болушкан.
1900-1925 церковно-приходской школдордыҥ ӱредӱчизи кижи алган, jаан билелӱ. Ӱйи Зинаида Алексеевна 8 бала чыдаткан. Ӱредӱчи болуп Мирон Васильевич Карасукта, Сайдыста, Чибитте, Туектуда иштеген.
1911-1932 jаштуда Том-Турада ӱредӱчилердиҥ ӱч айлык курстарын божоткон.
"Ӱч-Курбустан" деп тууjы чӱмдеген.
1917 Мыйтуда ӱредӱчи, сельский советтиҥ качызы.
1918 Бежен чыбыкла чыбыктаткан.
1922 Улалуда кӧчӱреечилердиҥ камызында.
1922-1923 "Каҥза", "Алтын-Кӧл", "Калым" деп пьесалар чӱмдеген, Облонодо Улалуда иштеген.
1924 "Ойрот-школ", ӱлгерлер чӱмдеген.
1925 "Таҥ чолмон", "Jажы jаан улустыҥ бичиги", ӱредӱде иштеген учун пенсияда.
1926-1927 Оҥдойдо ШКМ-да иштеген.
1926 Анна Суслова деп экинчи кижи алган.
1927 Геннадий уулы чыккан.
1926-1928 Кош-Агаш, Курай, Шебалин, Мыйтуда иштеген
"Jеҥе", "Jутпаларга каруу кожоҥ", "Озогызы ла эмдигизи".
1928 юристердиҥ курсында ӱренген, Кан-Оозында адвокат, "Ӱренчиктерге", "Jаш пионер".
1929 "Ӱч карындаш", "Аракызак", "Эрӱӱл".
1929 "Jарыткыш".
1931-1934 Чамалда jаткан, Улалуга кӧчӱп келген, издательстводо корректор.
1942 jылда 15 июньда jада калган, 63 jаштуда.
Литература: