"Г.И.Чорос-Гуркин ле Н.Рерихтиҥ jуруктарында Алтайдыҥ сӱр-кебери" деген тема аайынча тузаланатан бичиктер кӧп лӧ башка-башка. Г.И.Чорос -Гуркинниҥ jуруктары ла бичимелдери алтай кычыраачыга ла кӧрӧӧчилерге таныш. Бу тушта кӧп jандай Н.Рерихтиҥ jуруктарына аjару эдели.
Бичиичи ле jурукчыныҥ сӱр-jуругын кӧргӱзер тушта эки башка jурукчыныҥ jурамалын туҥдештире кӧргӱзер арга бар: С.Н. Рерихтиҥ "Портрет Н.К.Рериха" ла С.К.Янсонныҥ "Н.К.Рерих" деп jуруктарын. Баштапкызында улу jурукчыныҥ улуркаган ла седеҥ туулардыҥ ӧзӧгинде jебрен ойгорлыктыҥ jажыдын ачарга амадагандый jуралган. Бистиҥ jерлежис С.Янсон дезе оны кӱнчыгыштыҥ телекейин айладып тургандый эттире jураган. Онын кийген кийими де аҥылу эмтир.
Алтайдыҥ jаткан ла иштеген jери - Онос деп темдектейле, Н.Рерихтиҥ Алтайда токтогон jурты - ӱстиги Оймон деп кӧргӱзер. В.С.Атамановтыҥ туразында 1926 jылда эки jурукчы болгон, jе башка ӧйдӧ, бой-бойыла jолыгышпаган, jолыккан да болзо, оны керелеген jетирӱлер jок. Айылдыҥ ээзине Г.И.Чорос-Гуркин бир jурук jураган. Анда алтай аҥчы чакпынду сууны jыгын агашла кечип jатканы кӧргӱзилет.
Искусствовед В.И.Эдоковтыҥ "Мастер из Аноса" (Горно-Алтайск, 1994, с.30) деген бичигинде андый ок jурук бар. Jе оныҥ jуралганы 1903 jыл деп темдектелет. Бодоштыра кӧргӧжин, Г.Чорос-Гуркин В.Атамановко бу jуруктыҥ бир этюдин сыйлаган болор.
"Кадын jаскыда" деген jурук 1903 jылда "Нива" деген журналда эки ӧҥдӱ jарлалган. Jурук бойы 90-чы jылдарда табылган. Бу jурукты jураганы алтай калыктыҥ салымыла колбулу. Экинчизинде, автордыҥ jурукчы jайалтазын база катап кереледи. "Кадын jаскыда" деген jурукта кайнап jаткан сууныҥ толкузы таштарга табарып, jаратка согулат. Ол ок ӧйдӧ чыкту кардыҥ изи бар. Jарадынаҥ ажынган jаскы суу агаштыҥ будагын jаратка чыгара тӱрттир. Бу - сууныҥ, ӧскӧртӧ айтса, калыктыҥ ийдезин, кӱчин керелегени.
Jурукты Чорос-Гуркин канча ла катап jураган. Эҥ ле учында jураганы 1907 jылдыҥ болуп темдектелет. Кей сооксымак та болзо, jас келгенин белгелеп, jаратта кызыл марал чечектейт. Jараттагы мӧштӧр сууныҥ агынын карагылайт. Jер-суу ойгонып, jасты сӱӱнип уткыгылайт. Jаскыда Кадын суу кир-тордоҥ аруталат, кӱнниҥ чогына сӱӱнет. Текши кӧргӧжин, "Кадын jаскыда" ла оноҥ до ӧскӧ jуруктар Алтайдыҥ jаражын ла суулардыҥ ийде- кӱчин керелейт. Мынаҥ улам Чорос-Гуркинди ар-бӱткенниҥ jурукчызы деп адап турус.
Сӱрекей тереҥ шӱӱлтеле "Кадынныҥ сӱдери" деген jурук jуралган. Байа jаскы ӧй темдектелген болзо, мында дезе кышкы Алтайдыҥ сӱр-кебери. Кадынныҥ чике ле ортозында ак кардыҥ, тоштыҥ ӱстинде агаш-таш аҥыланып туру. Бу jурукты ширтеп кӧргӧндӧ, алтай бӧрӱктиҥ кебедели сомдолот: кӱреези, камдузы, бычкактары. Ӧскӧртӧ айткажын, кышкы Кадын бӧрӱгин кийип алган отургандый. Мынайда jаҥыс су-алтай кӧрӱмдӱ jурукчы jураар аргалу.
"Кан-Алтайдыҥ" баштапкы jурамалдары 1905 jылга келижет. Баштап тарыйын автор Алтайдыҥ бӱткӱл сӱр-кеберин канайда jураарын таппай кӧп бедиренген. Бир jурукта ол кырлардыҥ jанына кижинҥ сомын jураган. Jе бу кырлар бийик, байлу, ого туш кижи, болгон ло кижи чыгарга jарабас. Айдарда, Чорос-Гуркин бу jуруктаҥ ол кижиниҥ сомын таштаган.
Экинчи jӱзӱнининде - бу jуруктыҥ сыраҥай ла ортозында кан-кереде отургандый. Бу да jурук ого келишпей тургандый. Jуруктыҥ калганчы jӱзӱнинде, чокымдап айтса, 1936 jылдагы jурукта дезе мӧштиҥ бажы айрыланып калгандый jуралган. Текши кӧргӧжин, jуруктыҥ тӧс jеринде ак сӱмерлер jуралган. Олор бийикке ӱстӱккендий, чаҥкырлык теҥериге сӱзӱлгендий. Соок бӱдӱмдӱ кайалар бу ла оодылып тӱшкедий. Оныҥ кийнинде карлу, тожоҥ сӱмерлер jалтырайт. Олор улу ла седеҥ, казыр ла калjу, кайкамчылу ла jараш. Шак бу jурукты ээчиде автор бичиген: "Кандый элбек телкемдер ле кандый баатырлык ийде! Ол сен куулгазынду... каан бодолду Алтай! Сен тумандарла оронгоҥ, ол тумандар сениҥ телкем маҥдайыҥнаҥ, санаалар чылап, кижи билбес ороондорды кӧстӧп уулангылайт... Ол сен, баатыр, койу кабактарыҥды чырыштай jуурып, jалакай санааларыҥды туйка сананадыҥ..." Бу jурукты аjарып коргӧндӧ, тӧс jерде ӱч толукту кыр jуралат. Бу да темдек Туулу Алтайдыҥ сӱр-темдегин керелейт.
Ӱстӱртинеҥ кӧргӧндӧ,
Ӱч толукту Кан Алтай!
Тууразынаҥ кӧргӧндӧ,
Тогус булуҥду Кан Алтай!
Кааjызынаҥ кӧргӧндӧ,
Камчы сынду Кан Алтай! - деп, алтай калык тегиндӱ чӱмдебеген.
Адакыда jуруктыҥ адына аjару эдели. "Кан Алтай" дегени - элдеҥ озо тӧрӧл jерин байлап, улуркап адаганы. "Кан" дегенин канымла тудуш, тӧрӧл, jуук jер деп оҥдоор керек. Темдек эдип, Л.Кокышевтиҥ jолдыктарын тыҥдайлы:
Камчы сынду Алтайым,
Канайып сени jурайын?
Канымла тудуш jерлерим,
Кандый сӧстӧр табайын?...
Ол ок ӧйдӧ бу сӧстӧрдӧ тӱӱкилик керектердиҥ изи арткан: камык улус кара терге кызыл канын тӧккӧн, корогон. Айдарда, бу - сӧстиҥ экинчи учурын jартаганы. Чорос-Гуркинниҥ 1936 jылдагы jуругын ширтеп тура, jурукчыныҥ автосӱр-jуругын да кӧрӱп ийгедий. Сыраҥай ла ортозында билдирер-билдирбес чийӱчектерле кижиниҥ чырайы сомдолгон. Сок jаҥыс мӧш нениҥ учун айрылана бергени база учурлу.
"Jаҥы jер" деген jурукты автор 1910 jылда jураган. Алтайдыҥ кӧрӱм-шӱӱлтезиле, jер-телекей ӱч бӧлӱкке бӧлинет: ӱстиги, алтыгы ла ортозында ороон. Алтыгы ороондо Эрлик jуртап jат. Анда jаантайын караҥуй, качан да кӱн чалыбас. Jаҥы jер дезе ару, киртибеген болор учурлу. Мында туулардыҥ ээзи jӱрер, кижи каа-jаа ла, jӱк ле арутанарга мындый jерге келип jат. Андый ару jер - кӧлдӧргӧ курчаткан, кайаларга кыстаткан, jаантайын ла карга, мӧҥкӱ тошко бӱркеткендий, туманга алдырткандый болор. Jурукта эҥирги ӧҥдӧр: кӧлдиҥ ӱсти кӧгӧлтирим-боро ӧҥдӱ, сооксымак ла тымык кей сезилет. Тӧс аjаруда jаратта jаткан мӧш агаштыҥ тӧзи, jаратта jажылзымак ӧлӧҥ ло ап-апагаш кар jадыры. Кӧгӧлтирим тош jаратка тӱртӱлип калган. Кичинек тоштор ло jаан боро таштардыҥ кӧлӧткози кӧлдиҥ ӧҥин jажылзымак эмезе кӧк-боро эдип кӧлӧткӧлӧйт. Салкынга сабаткан эки мӧш койу бӱрлерин эзинге кӧдӱрип алгандый. Ыраакта кӧгӧлтирим сӱмерлер, мӧҥкӱлер бойыныҥ огошкы кӧлӧткӧзин кӱскӱдий jалтырап jаткан кӧлгӧ jайат. Ончо jуруктаҥ соок ло ару эзинниҥ сыркыны сезилет. Бириктире айткажын, бу jуруктарыла Чорос-Гуркин улу jурукчы деп адалат.
Н.Рерих Алтайда болбой jадып, 1924 jылда "Ак Бурканныҥ элчизи" деген солун jурук jураган. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде - ак буркан керегинде кеп-куучын салынган. Байла, ол керегинде ол кайдаҥ да кычырган эмезе уккан. Не дезе эбиреде Ӱч-Сӱмер jалтырап jат. Айдыҥда, булуттыҥ ортозынаҥ ак атка минген карганак - Алтайдыҥ ээзи чыгып келген турат. Кайаныҥ эдегинде jиит кыстыҥ тизеленип эҥчейген, мӱргӱген соомы кӧрӱнет. Алтайдыҥ ээзи ого келерликти керелегендий ойгор сӧстӧр айып тургандый (ж. "Перед восходом" Н-ск, 1996, N6, с.26). Бу jурук бӱгӱн Америкада, Нью-Йорктыҥ музейинде кӧрӱде турат.
Алтай jаар jол-jоругын Н.К.Рерих билезиле кожо 1926 jылда баштаган. Оныҥ амадузы jаан - ончо калыктар таркаган jерди - кудайдый Алтайды кӧслӧ кӧрӧр ле ондо ак ӧҥдӱ сууны (Беловодье) табар. Бу амадула ол Ӱстиги Оймонго токтоп jат. Ого jетире олорды ӱйдешкен кижи - Едоков деп Кан-Оозыныҥ кижизи.
Г.Чорос-Гуркин шак бу jылда база Оймондо jуранган. Оныҥ jуруктары: "Ӱч-Сӱмер тӱндӱктеҥ" ле "Ӱч-Сӱмер" деп адалат. Бу ок байлу тууны Н.Рерих база jураган. Эмди ол "Белуха" деген jурук Францияда, Парижте, Лувр деген музейде кӧргӱзӱде турат. Варфоломей Атамановтыҥ (ӱйи алтай укту кижи) айлында jадып тура, Н.Рерих "Сосуд нерасплесканый" деп jурук jураган. Эҥ ле кӧк, эҥ ле табыш jок кырлар - "Самые синие, самые звонкие горы" - деп, jурукчы бойы айдатан. Бу jуруктыҥ эскизи база Америкада Нью-Йорктыҥ музейинде турат.
Алтайда Н.Рерих узак болбогон: 1926 jылдыҥ 28-чи июльдеҥ ала 19 августка jетире. Нениҥ учун дезе ол jылдар серемjилӱ ле тудулу болгоны jарт. Айдарда, ол jорыкчылдарыла кожо кайра, Новониколаевске (эмдиги Новосибирск - Н.К.) jеделе, Бурятия, Монголия, Индия jаар jол-jорыкка ууланган. Анда jуралган jуруктардыҥ тоозында "Чудь подземная" (1928-1930), "Страж пустыни" (1941), "Гэсер-Хан" (1941) ла о.ӧ. Кеп куучындарга тайанып, Алтайдагы корум ла кезер таштарды кӧрӱп, ол солун jуруктар jураптыр. Темдектеп алза, оныҥ укканыла, качан да Алтайда чудь деп калык jуртаган. Кызалаҥ ӧй келерде, олор jердиҥ алды jаар jӱре берген. Керек тушта олор ойгонып, jердиҥ алдынаҥ чыгып келер. Шак андый санаала, Н.Рерих "Баатырлар ойгонот" (1940) деп jурук jураган.
Ада-Тӧрӧл учун Улу jууныҥ jылдарында ол "Курумчинские кузнецы" эмезе "Ковка меча" (1941) деген jурук jураган. Анда база азиат чырайлу улус тӧрӧлине керектӱ ӱлдӱ белетеп турулар. "Jеҥӱ" (1942) деген jурукта jуучыл баатыр каршулу jыланныҥ бажын керте чабат. Ӧштӱни керелеген сӱр-темдек - jыланныҥ сӱр-кебери оос поэзияда бар.
1943 jылда jураган "Ӱредӱчиниҥ jакарузы" деген jурукты автор 30-чы jылдарда jурап баштаган, экинчи jӱзӱни мольбертте арткан. Тӧс jерде кижиниҥ сомы кӧрӱнет. Бийикте, ак-айаста, кырда кан-кередениҥ кайып учканы - ӱредӱчизиниҥ jакарузыла учуп келеткендий, ыраакта дезе ойто ло Ӱч-Сӱмердиҥ сомы мызылдайт. Индияда тушта Н.Рерих такып Ӱч-Сӱмерди эзеткендий. Мынайда ол тӧрӧлинеҥ jанарга, Алтайга jедерге амадаганын керелейт. Ончо jуруктарын jуунадып алала, атанар алдында, 1947 jылда, Н.Рерихтиҥ jӱреги токтой берген.
Оныҥ кереес бичигинде 400 кире jуруктыҥ кезигин Алтайга jуук калага берзин деп айдылган. 1957 jылда, оныҥ jаан уулы Юрий 60 jурукты Новосибирсктиҥ галереязына табыштырган. Ол jуруктардыҥ репродукциязы Туулу Алтайда кӧргӱзилген. Оныҥ бирӱзи "Настасья Микулична" (1943) деп адалат. Анда атка минген азиат чырайлу ӱй кижи, туулардыҥ ажузында учурта jортып бараткандый jуралган. Jайа кӧргӱскен алаканында дезе оок калыктардыҥ сомы кӧрӱнет. Оныҥ учуры - ас тоолу калыктарды чеберлеп, кичееп, корулар алары деген ойгорлык шӱӱлте.
Ӧрӧги адалган темадаҥ башка урокто jурукчылардыҥ чӱмдемелдериниҥ тӧс шӱӱлтези, кееркедими ле учуры деп бичимел бичиирге jараар. Эмезе "Г.Чорос-Гуркинниҥ сӱр-кебери литературада ла кееркемелде" деп адагадый.
Jуруктарды кӧргӱзетен аайы.
Ойрот - вестник белого Бурхана (1924); Сосуд нерасплесканный (1927); Белуха (1926); Чудь подземная (1928-1930); Богатыри проснулись (1940); Ковка меча (1941). Курумчинские кузнецы; Победа или Змей Горыныч (1942); Страж пустыни (1941); Приказ Учителя; Настасья Микулична (1943).
Тузаланатан литература: