Алтай литература, Сибирьдеги ӧскӧ укту калыктардыҥ литературазы ок чылап, тӧрт jаан ӧйликке бӧлинет:
Литератураныҥ мынайда ӱйеленгени Н.А. Баскаковтыҥ, С.С. Суразаковтыҥ, И.В. Стеблеваныҥ, Р.Ф. Юсуфовтыҥ ла о.ӧ. бичиктеринде айдылат. Jарлу тюрколог Н.А. Баскаковтыҥ шӱӱлтезиле "jебрен тӱрк кереестер ончо тӱрк укту калыктардыҥ литературазыныҥ тӧзӧлгӧзи болуп jат". Монгол ӧйликти шиҥжӱчи эки jаан бӧлӱкке бӧлиген: Ойрот бирлик (XIII-XV) ле Джунгар каан туштагы ӧй (XV-XVIII чактар). Бу ӧйдӧ табылган монгол-ойрот тексттер "тодо бичикле", алтайлардыҥ айтканыла, "ӱзӱк бичикле" бичилген учун, текши jон билбес. Jе андый да болзо, бедирениш иштер улалганча.
XX-чи чактыҥ литературазын эки jаан бӧлӱкке бӧлиирге jараар: 20-50-чи ле 60-80-чи jылдардыҥ литературазы, 90-чы jылдардаҥ бери "jаҥыртылган" литература деп айдар.
XX-чи чактыҥ баштапкы jарымында алтай литератураныҥ ӧзӱми булгакту болгон. Бир jанынаҥ, совет jаҥ тӧзӧлгӧниле колбой, ӧс калыктар бойыныҥ литературазын ӧҥжиткен: бичиичилер ӧскӧн, jаҥы чӱмдемелдер бичилип, солун бичиктер кепке базылып чыккан; экинчи jанынаҥ, бичиичилер jайым эмес, политиканаҥ камаанду, ӧдӱп jаткан тӱӱкилик керектерле колбулу болуп, керектӱ темага учурлай чӱмдемелдер бичиир болгон. Оныҥ шылтуузында литератураныҥ тӧс темалары - ороонныҥ башчызын ла партияны мактаары, Октябрь революция ла Совет jаҥды, граждан jууны элбеде кӧргӱзери, кудай jаҥын jабарлап, jаҥы jӱрӱмге jӱткӱӱри, ӧмӧликке кӧчӧри ле социализм ле коммунизмди тӧзӧӧри болуп jат. Андый темаларга бичибегендери бойыныҥ ӧйинде jабарладып, актуга айдадып, аттырткан да учуралдар бар.
Литература jӱрӱмди бултаарта кӧргӱзери билдирлӱ jылыйып баштаган. Чындыкты чын эттире jураары бӱдӱмjилӱ эмес болуп калган. Бу тӧс ууламjыла коштой, алтай бичиичилер калыктыҥ курч сурактарын бойыныҥ чӱмдемелдеринде тургузат: ол jаанды-jааштуны бичик-биликке ӱредери, кижи бойыныҥ jаҥы ла jайымы учун тартыжары ла о.ӧ.
Айдарда, алтай бичиичилер озогызын эмдигизиле тӱҥейлештирип, калыктыҥ jаҥдаган jаҥын jаҥырта кӧрӱп, кӧрӱм-шӱӱлтелерине jаҥы учур кийдирерге амадаган.
XX-чи чактыҥ экинчи jарымындагы алтай литература jаҥжыгуларыла, jаҥыртуларыла бай: темалары да, жанрлары да солун, кееркедим кемиле бийик, шӱӱп кӧргӧдий сурактары учурлу. Беженинчи jылдардыҥ учында тӧрӧл литературага аҥылу ӱредӱлӱ, jаан jайалталу бичиичилер кожулган. Олордыҥ ченелте чӱмдемелдери элдеҥ озо "Алтайдыҥ Чолмоны" газетте ле "Алтайдыҥ тууларында" деп кееркедим-литературалык jуунтыда кепке базылып jарлалатан. 1958 jылда Туулу Алтайдыҥ бичиичилериниҥ биригӱзи тӧзӧлгӧн. Ого бир уунда кӧп тоолу бичиичилер кирген. Олордыҥ кажызы ла таҥынаҥ кӧрӱмдӱ, аҥылу ӱндӱ.
Калыктыҥ чӱмдӱ сӧзине тайанып, тӧрӧл литератураныҥ jаҥжыгузын улалтып, ӧскӧ калыктардыҥ литературазынаҥ тем алып, алтай бичиичилер поэзияда, прозада, драматургияда jаан ачылталарга jединет. Элдеҥ озо лирика ӧҥжип jат. Алтай поэттер кӧгӱс-кӧрӱмиле ар-бӱткенле тудуш. Оныҥ да учун Алтайдыҥ сӱр-кеберин олор тынду, байлу ла ээлӱ деп jурап турулар: отты байлаары, ар-бӱткенди алкаары, Алтайыла оморкооры литературада jаантайын туштайт. Оны ээчиде кижи ле jер-телекей, Тӧрӧл лӧ калык деген темалар учурлу. Калыктыҥ ӧткӧн jолын, тӱӱкизин ширтеп, бӱгӱнги кӱнле колбоп, оныҥ келер салымын айладып турулар. Элдеҥ озо байлык оос поэзиядаҥ аткарынып, орус ла ӧскӧ укту калыктардыҥ ченемелине тайанып, алтай поэттер литератураныҥ ончо жанрларын ченеп турулар: романс, станс, сонет, пародия ла о.ӧ. Бу jанынаҥ анчада ла 60-чы jылдар байлык. 70-чи jылдардыҥ тал ортозында поэттер кӱнчыгыш поэзияла jилбиркеп, кыска jолдыктар чӱмдеп темиккен. Мынаҥ улам тӧрӧл поэзия су-алтай бӱдӱмине бурылган.
80-90-чы jылдарда алтай литературага солун ӱндер кожулган. Jаҥы ӱйе jаҥжыккан темаларды, жанрларды оноҥ ары улалтат. Прозада солун темалар кӧндӱккен. Бичиичилердиҥ jаш тужы jууныҥ jылдарында ӧткӧн учун, олор элдеҥ озо бу теманы элбеде ачарга ченежедилер. Ол тоодо - jууда турушкан ла jууны керечи улустаҥ уккан эмезе бичик ажыра оҥдоп бичийдилер: "Кайда ол jол?", "Таныбаган" К. Тӧлӧсӧвтиҥ, "Ӧлтӱрген болзом тороны", "Ӧлӧргӧ jетире эм де узак", Б. Укачинниҥ, А. Адаров ло Э. Палкинниҥ куучындары ла повестьтери.
Оноҥ башка калыктыҥ тӱӱкизине бурылып, прозаиктер jебрен тӱрк ӧйликти кӧргӱзерге амадайдылар ("Ӧлӱмди jеҥип" И. Шодоевтиҥ, "Адалар jолы" Д. Каинчинниҥ). Ол ок ӧйдӧ Алтайда граждан jуу ла революция туштагы jылдар ла улустыҥ салымы. Ӧмӧлик ле айдуныҥ ӧйин олор jаҥырта кӧрӱп, тӱӱкилик керектерди jаҥырта баалап турулар ("Кӧстӧриме туулар кӧрӱнзин" J. Каинчинниҥ, "Ӧлӧмниҥ чаҥкыр кужы" А. Адаровтыҥ ла о.ӧ.)
Тӱӱкидеҥ башка прозаиктердиҥ jилбӱзинде эмдиги ле келер ӧйдиҥ курч сурактары: кижи ле ар-бӱткен, ӱйелер ортодо колбу ӱзӱлгени, кижиниҥ учуры, jӱрӱмдеги jери ле оноҥ до ӧскӧ.
Прозада куучын ла повесть деген жанрлар jедимдӱ кӧндӱгип, jол алынды. Оныҥ аҥылу темдеги - чын болгон учуралдарга тайанып, лирикалык кӱӱн-тапты jетирери ле jар куучындый (публицистика) чӱмделгени. Чындык учурлу романдардаҥ башка 60-чы jылдардыҥ учында тӱӱкилик романдар чӱмделет. Керек дезе эмдиги ӧй лӧ эске алыныштар колыштыра кӧргӱзилгени солун. Бойыныҥ бу бедиреништеринде прозаиктер кӧп jандай орус ла карындаштык литератураҥ тем алып, телекейлик литератураныҥ ченемелин тузаланадылар.
Алтай драматургия билдирлӱ соҥдоп jат. Бойыныҥ ӱйинде Л. Кокышевтиҥ "Тумантык Аркыт" /1969/ деп драмазы ла бир ойынду пьесалары jарлалган. Оноҥ бери jаан ачылталар эдилбеген. Jе 1978 jылда ачылган драмтеатрдыҥ сценазында прозаиктердиҥ чӱмдемелдери аайынча кӧргӱзӱ-ойындар тургузылат. Андыйлардыҥ тоозында Б.Укачинниҥ "Кичӱ изӱ ай" /1979/, J.Каинчинниҥ "Айгырдыҥ бажы" /1980/, А.Адаровтыҥ "Саҥ башка кижи" /1983/, "Абайымныҥ кижи алганы" /1986/, "Ченежӱ", "Каганаттаҥ ийген самара" ла о.ӧ.
Драматургтар ас учун оос поэзиядаҥ алынган кӧргӱзӱ ойындар тургузылат: "Сынару", "Очы-Бала" ла о.ӧ. Jаан аjаруда алтай тилге кӧчӱрилген кӧргӱзӱ-ойындар: М. Каримниҥ "Ай карыккан тӱнде", Н. Гогольдыҥ "Кижи алганы", М. Кильчичаковтыҥ "Айулу кобы", Ч.Айтматовтыҥ "Jакшы болзын, Гулсары" ла о.ӧ.
XX-чи чактыҥ экинчи jарымындагы алтай литература башка-башка тилдерге кӧчӱрилип (орус, кыргыс, казах, саха, тыва, хакас, латыш, украин ле о.ӧ.), jер-телекейге jарлалат. Ол ок ӧйдӧ ӧскӧ калыктардыҥ литературазы алтай тилге кӧчӱрилип, тӧрӧл литератураныҥ байлык энчизи болуп чотолот.
Литература:
Тема: М.В.Чевалков
М.В.Чевалковтыҥ jайаан энчизине 4-5 час берилет. Тем эдип, ол частарды мынайда ӱлеерге jараар.
Баштапкы урок. М.Чевалков - алтай литератураныҥ тӧӧзӧчизи. Тӧс темалары ла жанрлары. М.Чевалковтыҥ тилмеш ле эл-jондык ижиниҥ учуры.
Экинчи урок. М.Чевалковтыҥ чӱмдеп баштаганы. Автобиографиялык повестьтиҥ тӧзӧлгӧзи. Орус литертуралардаҥ тем алып, басня ла тууjы деп жанрды ченегени.
Ӱчинчи урок. М.Чевалковтыҥ чӱмелгезинде оос поэзияныҥ учуры. Ӱредӱ ле уткаа сӧстӧрдиҥ тӧзӧлгӧзи.
Тӧртинчи урок. Бичиичиниҥ jӱрӱми автобиографиялык жанр ажыра. Jебрен тӱрк литературала колбузы. Бу жанрла чӱмдеп темиккени.
Бежинчи урок. Бичиир иш:
Тема: И.М.Штыгашев
Баштапкы урок. М.Чевалков ло И.Штыгашевтиҥ колбулары. Бичиичиниҥ салымы бичимелдери ажыра. Экинчи урок. Оныҥ энчизи литератураныҥ кереестери болгоны.
Тема: Г.И.Чорос-Гуркин
Баштапкы урок. Алтайдыҥ сӱр-кебери Г.И.Чорос-Гуркин ле Н.К Рерихтиҥ jуруктарында.
Экинчи урок. Jурукчылардыҥ бичимелдери: учуры ла шӱӱлтези.
Ӱчинчи урок. Кӧгӱс-санаалар. Ойгор шӱӱлтелер.
Тема: М.В.Мундус-Эдоков
Кӧргӱзӱ эдим-jазалдар: Г.И.Чорос-Гуркин jураган М.В.Мундус-Эдоковтыҥ сӱр-jуругы, бичиктериниҥ кӧрӱзи: "Jеҥе" (1927), "Озогызы ла эмдигизи" (1928), "Jарыткыш" (1929; 1959) - С.Суразаков тургускан; 1979 - З.Казагачева)
Каруулары:
Темалары:
Бичигениниҥ ууламjылары: эбиреде телекейди jаҥыдаҥ кӧрӱп, ар-бӱткенге аjарыҥкай болорын кичееген; кижиниҥ сезимин ойгозып, ару кӱӱн-санааларга ууламjылаган.
Тема: П.А.Чагат-Строев
Баштапкы урок. П.А.Чагат-Строев- алтай тууjыныҥ тӧзӧӧчизи.
Экинчи урок. Оныҥ лирикада jедимдери.
Ӱчинчи урок. Бичиичиниҥ салымы.
Тема: П.В.Кучияк
Литература: