Уроктыҥ ӱлекери

"Алтай-Буучай" - jебрен ӧйдӧ чӱмделген кай чӧрчӧк.

Ачылта сӧс: "Алтай кай чӧрчӧктӧр - улу поэзия ла бийик ӱредӱ" (П.Самык)

Амадузы:

  1. Алтай-Буучай керегинде тӱӱкилик jетирӱ (качан, кайда jарлалган, jӱзӱндери, кайчылары)
  2. "Алтай-Буучайдыҥ" темазы, сюжеды, геройлоры аайынча куучын ӧткӱрери (jебрен болгоныныҥ темдектери)
  3. Айладу санаага, шӱӱлтеге темиктирери, кайладып ченеери.

Уроктыҥ jепсели:

а) Н.У.Улагашевтиҥ сӱр-jуругы (1942 j.) jурукчы Смолинниҥ (шӱлӱзин бӧрӱктӱ, торко тонду, топшуур тудунган), бюст Богомолова.

б) Бичиктердиҥ кӧргӱзӱзи

  1. Алтай баатырлар.- Горно-Алтайск, 1960, т.2
  2. Н.У.Улагашев "Алып-Манаш".- Горно-Алтайск, 1985, с. 52-77
  3. Аносский сборник. Омск, 1925.- Горно-Алтайск, 1995.
  4. Грампластинка
  5. И.И.Ортонуловныҥ jуруктарын ӧскӧ jурукчылардыйыла тӱҥдештире кӧргӱзер.

Уроктыҥ бӱдӱми: лекция.

Уроктыҥ ӧдӧтӧн аайы

  1. Ӱренчиктерди jаҥы темага ууламjылаары. Айылдыҥ ижинеҥ:
    1. Н.У.Улагашев - кайчы болгонын бӱдӱмjилеер
    2. Jурукчы А.Смолин Новосибирьдеҥ келип, кайчыны jураганы. П.Кучияк ла С.Суразаков кайчыныҥ чӧрчӧктӧрин чийгени, кепке базып jарлаганы
    3. "Алтай-Буучай" - Н.У.Улагашевтиҥ кай чӧрчӧги болгоны
  2. Урок-лекция. Баштапкы ӱренчиктиҥ jетирӱзи: "Алтай-Буучайдыҥ" тӱӱкизи: кайлаганы, чийгени, jӱзӱндери, башка-башка кайчылар кайлаганы (С.Суразаковтыҥ "Героическое сказание о богатыре Алтай-Буучае" 1961j. бичигенине тайанып). Грампластинканы тыҥдалап, текстле иштеер.

Экинчи ӱренчик: "Алтай-Буучайдыҥ" сюжедин кыскарта берери:

  1. Аҥдап барганы, jакылтазы: байлу тууга чыкпас, сууга кирбес.
  2. Абакайы ла кызы jакылтаны бусканы
  3. Алтай-Буучайдыҥ кайра jанганы (ого ӱч ады, эки тайгылы, эки шоҥкоры болужат). Куулгазын чӧрчӧктиҥ камааны jеткени.
  4. Jер-энениҥ болужы (Jелбегенниҥ койдый меҥи)
  5. Алтай-Буучайдыҥ тынданганы, Темене-Кооны алганы. Ол Эркемелди тиргизет, уул Темене-Кооны чын энези деп адайт.

Сӧзликле иш: абакай, кат, ӱй кижи, эш-нӧкори, сыргалjы - колту, кутук - аржан -кара суу, ыйык - байлу туу.

Ӱчинчи ӱренчик: Т.Б.Шинжинниҥ "Ӱргӱлjиге jайым, ырыс учун" деп статьязы аайынча шӱӱп кӧргӧдий сурактар тургузар. Бу кай чӧрчӧк jебрен болгоныныҥ темдектери.

Тӱп шӱӱлте. Уроктыҥ амадузы бӱтти бе?

Айылдыҥ ижи:

  1. Текстле иш. Алтай-Буучайдыҥ уулын тиргискени (2-чи урок)
  2. Шиҥжӱчилердиҥ шӱӱлтелерин кыскарта бичип алар.
  3. Бойыныҥ шӱӱлтезин бичип экелер, jурук jурап, ӱзӱкти эске ӱренип алар, кайлап кӧрӧр, кай чӧрчӧкти ӱнле аҥылап кычырар.
  4. Т.Шинжинниҥ бичигенин улалтар ("Алып-Манаш", с.77-78)
  5. Алтай-Буучайдыҥ jӱзӱндерин тӱҥдештирер (3-чи урок)
  6. Алтай-Буучайды орус тилге кӧчӱргени:
    1. Аносский сборник, Омск, 1915
    2. Всемирная литература.-М., 1974 (кӧчӱреечи-поэт Л.Пеньковский) А.Г.Калкинниҥ айтканы.
  7. Ч.Айтматовныҥ "Энениҥ jалаҥы" деген повези аайынча кӧргӱзӱ-ойын кӧрӧри.
  8. Сочинение бичиири.

Литература:

  1. Суразаков С.С. Героическое сказание о богатыре Алтай-Буучае.- Горно-Алтайск, 1961; Алтай фольклор.-Горно-Алтайск, 1975.
  2. Казагачева З.С. "Алтай баатырлар" - издание алтайского эпоса // Фольклорное наследие народов Сибири и Дальнего Востока.- Горно-Алтайск, 1986, с. 234-244.
  3. Шинжин И.Б. Ӱргӱлjиге jайым, ырыс учун // Филология ла педагогиканыҥ сурактары.-Горно-Алтайск, 1995, с. 76-77.
  4. Самык П. Алтай кай чӧрчӧктӧр - улу поэзия ла бийик ӱредӱ // Улагашев Н.М. Алып-Манаш.- Горно-Алтайск, 1985, с.5-6.
  5. Аносский сборник. Омск, 1925.- Горно-Алтайск, 1995.
  6. Садалова Т.М. Алтай литературага методикалу jартамалдар (9 кл.).- Горно-Алтайск, 2001.
  7. Алтай калыктыҥ оос чӱмделгезин ле чӱм-jаҥдарын школдо ӱредери.- Горно-Алтайск, 2001.

Оос поэзияныҥ урокторы ӧткӧн соҥында ӱренчиктерге эки jӱзӱн jакылта берер.

  1. Фольклордыҥ жанрларыныҥ аҥылу темдектерин айдып берер:
    1. Кеп ле укаа сӧстиҥ аҥылузы. М.В.Чевалковтыҥ утка сӧзиниҥ башказы.
    2. Алкыш сӧстиҥ айдатан учуры, калыктыҥ чӱм-jаҥдарыла колбузы.
    3. Кожоҥ деп жанрдыҥ аҥылу темдектери. Алтай кӱӱниҥ jӱзӱнин ӱнле кӧргӱзип берер.
    4. Тегин ле кай чӧрчӧктиҥ башказы, калыктыҥ кӧрӱм-шӱӱлтезине тайанганы.
    5. Кычырган чӧрчӧккӧ jурук jуурап, сӧсло jартап куучындаар.
  2. Бичиир иштиҥ ууламjызы:
    1. Чӧрчӧктӧр мени кычырат.
    2. Кожоҥдор мени ӧкпӧӧртӧт.
    3. Табышкактыҥ jажыдын ачайын.
    4. Кеп-куучындардыҥ учуры ла кееркедими.
    5. Алкыштарды айдынып jӱрейин.
    6. Кай чӧрчӧктӧрдиҥ учуры.
    7. Калыктыҥ чӱмдӱ сӧзи аайынча санаалар.

"Фольклор ло литература" деген темала 9 класстыҥ ӱренчиктериле ачык-jарык куучын ӧткӱрер. Нениҥ учун дезе олор тексттеҥ "ыраган", теорияны кычырган, эмди блааш-тартышту эрмек-куучынга белен. Сурактыҥ каруузы башка-башка болзо jакшы. Ол тушта тӱп-шӱӱлте эдерге эптӱ. Темдектеп алза:

  1. Калыктыҥ чӱмдӱ сӧзин кычырарга jилбилӱ бе? Оны бӱгӱн не керектӱ кычырадыс? Каруузы: эскирип калган, jилбилӱ эмес ле оноҥ до ӧскӧ болордоҥ айабас. Чын карууда оос поэзия jаҥыс ла ӧткӧн ӧйдиҥ энчизи эмес, бӱгӱнге jетире тирӱ болгоныла соныркадат деп айдылар. Ӱстине фольклордыҥ кажы ла жанры (кожоҥ, алкыш, чӧрчӧк ло о.ӧ.) чӱм-jаҥла колбулу, ээлӱ, тынду деп каруу берерге jараар. Оос поэзия калыктыҥ оморкодузы болуп артат. Анда эмдиге jетире ачылбаган, jарталбаган сурактар кӧп. Анчадала кееркедим чӱми, поэтика ла айлаткыш кӧрӱми (философия) байлык.
  2. Фольклор ло литератураныҥ колбузы неде? Тӱҥейи, башказы кандый учуралда? Бу сурактыҥ каруузын кандый бир чӱмдемелдиҥ тӧзӧлгӧзинде оос поэзия болгоныла эмезе оос поэзияны тузаланып турганыла бӱдӱмjилеер. Бичиичи оны не керектӱ тузаланганын jартаар.
  3. Фольклор ло литератураны канайда кычырар? Башказы, тӱҥейи неде? Кандый статьяларда ол керегинде бичилген?
  4. Тӧрӧл литература канайда тӧзӧлгӧн? Jебрен тӱрк чӱмдеечилер недеҥ улам, канайда чӱмдеп баштаган? Таш бичимелдерде автордыҥ ӱни сезилет пе? (кӧдӱриҥилӱ, комудалду), ӧйдиҥ, тӱӱкиниҥ темдеги бар ба? Ол ӧйлӧргӧ учурлалган кандый чӱмдемелдер кычырдаар?
  5. Jебрен тӱрк чӱмдемелдердиҥ кееркедими аайынча танынаҥ иш ӧткӱрер (сӱр-кеберлер, jолдыктардыҥ кееркедими, ӱн, чийгени, мӱргӱӱли, айдынганы).

Литература:

  1. Баскаков Н.А. Алтайский фольклор и литература.- Горно-Алтайск, 1948.
  2. Суразаков С.С. Алтай литература.- Горно-Алтайск, 1962, 1995.
  3. Садалова Т.М. О формах письменности в алтайском фольклоре // Алтай и тюрко-монгольский мир. Тезисы и статьи.- Горно-Алтайск, 1995, с. 33-35.

Jебрен тӱрк литература деген тема аайынча jартап алатан сурактар:

  1. Jебрен тӱрк литератураныҥ тӧзӧлгӧзи оос поэзия болгонын бӱдӱмjилеп берер.
  2. Jебрен тӱрк литература ла телекейлик культураныҥ колбузы.
  3. Jебрен тӱрк литератураныҥ жанрларын шиҥжӱчилердиҥ шӱӱлтезине тайанып, чокымдап берер.
  4. Тексттер кандый темаларга учурлалган? Биске ол jилбилӱ бе? Каруузында: бӱткӱл калыктыҥ jуучыл jолы, тӧрӧли учун тартыжузы. Тӱӱкиде чын болгон керектер ле jуучылдардыҥ сӱр-кебери, башчылардыҥ салымы, амаду-кӱӱни, тӧрӧлчи санаалары jуралганы текстте кӧргӱзилет. Нениҥ учун бирлик тергее jайрадылган? Чача болгоны учун, бойлоры ортодо ӧӧн-бӧкӧн тартыжу ӧткӧн учун. Jуу-чактыҥ ордына амыр-энчӱ jадары учурлу.
  5. Jебрен орус литературада андый jетирӱлер, учуралдар туштайт па? (Каруузында "Повесть временных лет" (XI-XIII в.в.), "Слово о полку Игореве" ле о.ӧ. Игорь ле Олег деп князьтар).
  6. Jебрен тӱрк ле jебрен орус литературадагы керектер кандый чӱмдемелдерде кӧргӱзилген? (А.Адаровтыҥ "Тонйукук", J.Каинчинниҥ "jылдыстар когы" ла о.ӧ.). А.С.Пушкин "Песнь о вещем Олеге" деп баллада чӱмдеген.
  7. И.И.Ортонуловто jебрен тӱрк ӧйликке учурлалган jуруктар бар ба? Jурукчы М.П.Чевалковтыҥ jебрен орус, грек ле тӱрк оос поэзияга учурлалган jуруктарыныҥ учурын jартаар.
  8. Кандый кӱӱ, кожоҥдор jарлу? Н.Шумаровтыҥ "Астап калган калыгым" деген кожоҥныҥ учурын jартап берер.