I.Алтай литератураны школдо ӱредериниҥ кӱч сурактарыныҥ бирӱзи - уроктыҥ билим тозӧлгӧзи. Бу ӧйгӧ jетире бис уроктыҥ тургузылганын jакшы оҥдоп, ол аайынча ӱредӱни ӧткӱрерге белен. Темдектеп алза, уроктыҥ темазы, амадузы, jепсели, бӱдӱми ле уроктыҥ ӧдӧтӧн аайы. Оны ээчиде кире сӧс, теманы jарлаары, сӧзликле иш, текстле иштеери jаҥжыгып калган, je кажы ла урокты бӱткӱлинче кӧрзӧ, адакы учында уроктыҥ тӱп шӱӱлтезин эдетени, ӱренчиктердиҥ билгир-сагыжын баалап темдектеери ле айылга jакылта берери артып jaт. Калганчы ӧйдӧ университеттиҥ ӱренеечилеринеҥ, урокко белетенип тура, кандый литература тузаланганын некеп jадыс. Jе бу некелтелер jӱрӱмде тереҥ бӱдӱрилбей турганы japт. Оныҥ учун ӧрӧ адалган уроктыҥ тургузылган бӱдӱмин кажызын ла таҥынаҥ кӧрӧли.
Университеттиҥ ӱренеечилери уроктыҥ темазын чике адап болбойдылар. Бу недеҥ улам дезе, элдеҥ озо кандый класстарга берип jатканы jарт эмес. Баштамы класстарда кычыртып темиктирет, ӱренчиктердиҥ сезимин ойгозорго амадаар. Оныҥ учун теманы чике адап jат, орто класстарда теманы кычырарыла колбоп, чӱмдемелдиҥ авторын, адын кӧргӱзер керек. Тӧс аjаруда ӱнле аҥылап кычырары туруп jaт, jаан класстарда теманы блааш-тартышту куучынга кычыргадый эдип тургузар.Темделтеп алза,"Кай чӧрчӧктиҥ бӱгӱнги салымы" эмезе "Алтай-Буучай" - jебрен ӧйдӧ чӱмделген чӧрчӧк. Бу тушта ӱренеечилер нени де бӱдӱмjилеп, jартап, бойыныҥ билгирин ченеп jат. Ӱренчиктиҥ шӱӱгени, таҥынаҥ санаанганы, чӱмдеер эп-аргалары тӧс ajаруда болор учурлу.
II. Уpoктыҥ амадузын темиктирери база кӱч, нениҥ учун дезе ӱренеечи некелтени jакшы оҥдоп тура, оны чике чӱмдемелге эптеп болбой турадылар. Ӱредӱчи jаан ла болзо ӱч амаду тургузар учурлу: билгир алар,ачылта эдер ле таскамал берер.
Чокымдап айткажын, 1) чӱмдемелди кычырып тура, ӱренчик оноҥ нени де билип алат. Темдектеп алза, ар-бӱткенле колбой, чӱм-jаҥдардыҥ jанжыгузын, эмезе jӱрӱмниҥ кандый бир сурагын. Ол ок ӧйдо чӱмдемелди кычырып, 2) ол кандый да ачылта эдер учурлу: сӧслӧ колбой эмезе чӱмдемелдиҥ оҥдайы аайынча. Сӧслӧ колбой ӱренчиктиҥ угар, кӧрӧр сезими ойгонот, темдектеп алза,"Сӱттий айдыҥ бу тӱнде"/Ш.Шатинов/ деген jолдыкты кычырып, ӱренчик jаҥыс ла тӱҥдештирӱ табар эмес, тӱнниҥ айалгазын, тымыгын, ӧҥин бодоштыра кӧрӧр, сезер, тыҥдалаар учурлу. Поэт андый jараш jолдыктар чӱмдегенин катап ла оморкоп кычырар. Чӱмдемелдиҥ оҥдайын ӱренчик уроктыҥ адакы учында оҥдоп калар. Темдектезе, J.Каинчинниҥ "Ай эски тӱн" деген чӱмдемелин кычырып тура, Момый уулчактыҥ сӧстӧрине ajapy эдер: Казраҥ база кижи эмес пе?". Ӧскӧртӧ айткажын,чӱмдeмeлдиҥ геройы да, ӱренчик те бойына ачылта эдип jaт.
Таскамал алатаны кижиниҥ кылык-jаҥыла колбулу. Ӧрӧги адалган J.Каинчинниҥ чӱмдемелин кычырып, ӱренчик jаанды-jашты тооп jӱрерине таскадат: эне-адазыныҥ кӧрӱмин буспаска сананганы. Чын ла тӧгӱн де╜ген оҥдомолдыҥ учурын оҥдоп алар, кижиниҥ коркынчагы ла jалтанбазы керегинде шӱӱлтеге jединер учурлу.
III. Уроктыҥ jепсели аайынча литература бар учун, jӱк ле тоолоп айдалы: автордыҥ сӱр-jуругы, кӧргӱзӱ бичиктер, jуруктар эмезе кӱӱ. Театрла колбулу болгодый болзо, фото-jуруктар керектӱ болордоҥ айабас. Ал╜тай чӧрчӧктӧр аайынча керек дезе мультфильмдер бар.
5-8 класстарда автордыҥ сӱр-jуругы бичикте бар. Айдарда, ого кӧп ӧй ӧткӱрбей, jӱк ле бичиичи керегинде нени билерин быжулап aлap. Jaaн класстарда дезе фото-jуруктыҥ тӱӱкизи /соктырган ӧйи, айалгазы, кепке кирген бӱдӱжи/ учурлу. Темдектеп, Л.В.Кокышевтиҥ альбомын /Горно-Алтайск,1997/ кӧрӱгер. Оноҥ башка jурукчылардыҥ бичиичилерди jураганы бар. Шак бу аайынча аҥылу иш ӧткӱрер. Темдектеп алза, Н.У.Улагашевтиҥ сӱр-jуругын элдеҥ озо А.Смолин деп jурукчы 1942 jылда jураган:шӱлӱзин бӧрӱктӱ, плюш тонду, топшуур тудунып алган. Оны ээчиде ӧскӧ дӧ jурукчылар билгир алар, ачылта эдер ле таскамал берер. Чокымдап айткажын, чӱмдемелди кычырып тура, ӱренчик оноҥ нени де билип алат.Темдектеп алза, ар-бӱткенле колбой, чӱм-jаҥдардыҥ байлузын, эмезе jӱрӱмниҥ кандый бир сурагын ол ок ӧйдӧ чӱмдемелди кычырып, ол кандый да ачылта эдер учурлу: сӧслӧ колбой эмезе чӱмдемелдиҥ оҥдайы аайынча, сӧслӧ колбой ӱренчиктиҥ угар, кӧрӧр сезими ойгонот.
Оборчы Богомолов Н.У.Улагашевтиҥ кебеделин ташка черткен. Кӧргӱзӱ бичиктер аайлу-башту болзын деп, кепке базылып чыкканы аайынча берер. Темдектеп алза,"Алтай-Буучайды" 9 класста ӱренер тушта,"Алтай баатырларды" (196О jылда чыккан экинчи томы Н.У.Улагашевтиҥ "Алып-Манаш" Горно-Алтайск, 1985, с, 52-77), Аносский сборник /1915, Горно-Алтайск,1995/ деп бичиктерди кӧргӱзер. Тексттердеҥ башка шиҥжӱчилердиҥ иштерин адап берерге jараар. Темдектеп алза: "С.С.Суразаковтыҥ "Героическое сказание о богатыре Алтай-Буучае" /Горно-Алтайск, 1961/, Алтай фольклор/1975/ деп бичиктерин; З.С.Казагачеваныҥ "Алтайскиебогатыри - издание алтайского эпоса"; И.Б.Шинжинниҥ "Ӱргӱлjиге jайым, ырыс учун", Гацактыҥ Б.М "С.С.Суразаков и его труд об исторической поэтике алтайского эпоса", бичиичи П.Самыктыҥ "Алтай кай чӧрчӧктӧр-улу поэзия ла бийик ӱредӱ" деген статьяларын.
Урокко jуруктар тузаланатаны - ол элдеҥ озо текстке учурлалган jуруктар: кем, качан, канайда jураганын japтaп алары. Анчада ла башка-башка jурукчылардыҥ jурамалдарын тӱҥдештире кӧргӱскени тузалу. Темдектеп алза, И. В.Титковтыҥ, И.И.Ортонуловтыҥ эмезе И.Чукуевтиҥ баатырлардыҥ jуругын jураганы эмезе бир jурукчыныҥ башка-башка jурамалдарын тӱҥдештире. Темдектезе М.П.Чевалковтыҥ jeбpeн гpeк, jебрен тӱрк, jeбpeн орус баатырларды jураган jурукты кандый амадула кӧргӱзетени japт, je ӱренчиктердиҥ jуранарын ууламjылаары тӧс ajapyда болуп jaт.
Кӱӱ уроктыҥ башталганында jаҥыланза теманы jартаарга болушту, тексти ӱренер тушта аҥылу айалга тӧзӧлӧт, учында jаҥыланган болзо, ӱренчиктиҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин быжулаарга керектӱ.
Эмдиги ӧйлӧ озогызын колбоп, эмдиги кӱӱдеҥ jебрен кӱӱнин темдектерин, jаҥылгазын сезери, таныыры база учурлу. Бириктире айткажын, кӧргӱзӱ эдим-jазалдар база билим тӧзӧлгӧлӱ болуп jат.
IV. Уроктыҥ бӱдӱми башка-башка. Орус методикада беш бӱдӱм берилет: колыштырган, jаҥы тема jартаар урок, билгирди быжулаары, такып кӧрӧри ле ӱренчиктердиҥ билгирлерин чокымдаары. Бир кезек бӱдӱмдерди быжулап ийели: лекция кычырары, орток куучын ӧткӱрери, блааш-тартыш учурлу, шӱӱп кӧргодий суракту ла оноҥ до ӧскӧ.
Уроктыҥ бӱдӱмин чын талдап алганынаҥ ӱренчиктердиҥ эрчимду ижи камаанду. Темдектеп алза, баштапкы бӱдӱм тушта ӱредӱчи ӱренчиктерди jaҥы темала соныркадар. Бу кӱӱн-тап уроктыҥ учына jетире улалар учурлу. Эски теманы быжулап, jаҥы темага кӧчкӧнин колыштырылган урок деп айдар. Лекция кычырары кӧп jандай jаан класстарга эптӱ. Jе ӱредӱчи эмес, ӱренчик урокко белетенип алганы аайынча ӧдӧр. Темдектезе, бир ӱренчик "Алтай-Буучайдыҥ" тӱӱкизи керегинде jeтиpӱ этсе, чийгени, jӱзӱндери, башка-башка кайчылар кайлаганы ла о.ӧ, экинчизи-оныҥ темазын ла сюжедин japтaп jетиру эдер, ӱчинчи ӱренчик, темдектеп алза, шиҥжӱчиниҥ статьязы аайынча jетиру белетеп алар ла о.ӧ. Бу тушта ӱредӱчи уроктыҥ бӱткӱлинче ӧдӧрин jеткилдеп jат. 2. Калганчы ӧйдӧ урокты орток куучындый/диалог/ ӧткӱрери темигип туру. Ӧскӧрто айткажын тема аайынча сурак ла каруу берип, тургузылган амадуга jединер. Билгирди тереҥ ӱренчиктер блааш-тартышту куучын/спор/ ӧткӱрер аргалу. Jаан класстарда шӱӱп кӧргӧдий суракту/проблемный/ урок ӧткӱрерге japaap.
V. Уроктыҥ ӧдӧтӧн аайы ӱредӱчиниҥ, ӱренчиктердиҥ билгиринеҥ камаанду: jаҥы теманы тургуза jарлаар ба, эмезе белетениш иш керек болор бo? Je кажы да тушта аҥылу айалга тӧзӧп алар. Бӱгӱнги ӧйдӧҥ озогы ӧйгӧ "кирер" эмезе чикезинче кандый ӧйгӧ учурлап чӱмдегенин jартап берер. Чокымдап айтса, чӱмдемелдиҥ тӱӱкизи керегинде jетирӱ эдер: недеҥ улам, качан чӱмделген, кандый амадула о.ӧ. Темдектеп алза, П.В.Кучияктыҥ "Адыjок" деген jетире чӱмделбеген романы эмезе Б.Укачинниҥ "Тайганыҥ jаны" деген куучыныныҥ чӱмделгени. Бу тушта ӱредӱчи шиҥжӱчилердиҥ бичигенине тайанып jaт. Ӱренеечилерди сананзын, шӱӱп кӧрзин дeп, jӱзӱн-бaшка иштер ӧткӱрер: текстле иштеер, кычырганына план тургузып куучындаар, геройдыҥ ады-jолын чокымдаар, текстти ӱнле аҥылап кычырарына темиктирер, ӱренер бичикле, критикалу статьяла иштедип ӱредер, конспект, тезис, аннотация тургустырар, доклад белетеер, ар-бӱткенди ajapып-кӧрӱп, оосло эмезе бичип, бойыныҥ кӱӱнин jeтиpep, бичиичилердиҥ jӱрӱми, эткен ижи керегинде материал jyypы, дневник бичиири, фольклор jууры, чӱмдемелге келиштире jypyк табары, открыткалар jууры.
Ӱренчиктиҥ эзем-кӧрӱми /воображение/ тыҥызын деп сӧслӧ jypyк jураар, текстке jypyк jypаap, киного сценарий тургузар ла о.ӧ.
Ӱнле темиккен иштиҥ бӱдӱми - кычырганын куучындаары /толо эмезе кыскарта/. Бу тушта ӱренчиктердиҥ сӧзлиги байып jат. Улай-телей куучынга /логическая стройность/ темигерге кажы ла тушта куучынды тексттиҥ сӧстӧриле быжулаза артык.
Сӧзликле иштеерине jаан ajapy эдилер учурлу. Ӱренчиктер сӧзликтерле иштеп темигери I948 jылдыҥ "Oйpoт-opyc сӧзлик", 1964 jылдыҥ "Русско-алтайский, орус-алтай сӧзлиги" ле О.Т.Молчанованыҥ "Туулу Алтайдыҥ топонимический сӧзлиги" (Горно-Алтайск, 1979) урокто jаантайын керектӱ. Темдектеп алза, Э.Палкинниҥ "Алтай" деген ӱлгерин ӱренердеҥ озо бу сӧстиҥ учурын jартап алар. Сӧзликте jартаганыла, "алтай"-монгол сӧс "алтан","алтын" дегени. Тил шиҥдеечи В.Н.Тадыкинниҥ jартаганыла, ол-"алтай баскан jep", эмезе, А.Адаровтыҥ "Кара суу" деген ӱлгерин ӱренердеҥ озо сӧскӧ, сӧстиҥ учурына ajapy эдип jадыбыс. Кара-немениҥ бийик темдеги дегени /кара кӧс, кара тала/. Je кара суу дегени jайы-кыжы тыҥ тоҥбос, ару, агын суу. Ого jӱзӱндеш аржан, кутук деп сӧстӧр бар. Аржан кырда jердеҥ агып чыккан эмдӱ-томду суу. Аржан ару сууныҥ болужыла кижи оору-jоболын jaзап jат. "Кутук" -деген сӧс тыҥ, кӱч деген сӧстӧҥ бӱткен, кижиге ол тын, ийде-кӱч берет, кутук суу ичкен кижи узак jaш jажап jaт деп албатыда тегин айдылбаган, je бу суу болгон ло кижиге туштабас. Ӱлгерди кычырып, шӱӱлтезин japтап алар. Jе тегин ле кычырыштаҥ, эрмек-куучыннаҥ башка автордыҥ кӱн-табын сезери учурлу. Ӧрӧги адалган ӱлгерде, А.Адаров jаҥыс ла кара суу керегинде айдып турган эмес, jазылганын бӱдӱмjилейт. Айла, jазылганы jӱк ле суу ичкенинеҥ эмес кижиде бӱдӱмjи бар учун. Ӱлгердиҥ адакы jолдыктарына аҥылу ajapy эдер.
"Кӧк теҥериге сӱӱнип кӧргӧм, / Кӧӧрӧп, сӱӱнип, учарга меҥдегем, / Мен jазылгам, не дезе бӱткем".
Ӧрӧги адалган ӱлгерлердиҥ чӱмделгенин тӱҥдештире кӧрӱп, Э.Палкинниҥ ӱлгерлежинде тоолоп айдар ӱн, глагол jok, эрмектер ӱстине jаҥжыккан тӧрт jолдык эмес, алты jолдыктаҥ чӱмделген деп темдектелет. Тӧрт катап кайран угулар: Кайран jерим, кару Алтай. Темдектезе: "Аралар ӧткӧн /чичке jолдор, / Аҥырлар конгон / ару кӧлдӧр, / Буурыл башту / ээн тайгалар. / Токуналу / куу тумандар, / Тыт бӱркеген / тымык ӧзӧк, / Мал киштеген / марчалу ӧзӧк./ Эдил кӱӱктӱ / Эне jай. / Кайран jерим, / Кару Алтай.
А.Адаровтыҥ ӱлгерлегени ӱч jолдыктаҥ: "Бийик чаҥкыр кырдыҥ алдында / Койу чибилер ортозында / Мызылдаган кара суу бар / Таадам оны эмдӱ суу дейтен, / Ак бажы анда эҥилетен, / Оныҥ jанында элбеҥдейтен".
Айдарда, кажы ла поэттиҥ ӱлгерлежи аҥылу, танылу деп темдектеер керек.
Сӧзликле иш божогон кийнинде ӱренчиктер текстле таныжар. Мында ӱч jӱзӱн иш ӧткӱpep: ӱнле аҥылап кычырары, ылгаары ла шӱӱжери.
Литератураныҥ урогында элдеҥ озо кычыраачы кижи таскадып алары - тӧс амаду болуп jат. Ӱренчиктиҥ кычыргадый аргазын, jайалтазын jаштаҥ ала темиктирип jат. Кандый чӱмдемелди кычыратанын программада озолондыра темдектеп койгон. Ӱренчик бойыныҥ кӱӱнзегениле, jилбиркегениле берилген тексттерди таҥынаҥ талдап, jайым кычырар аргалу.
Кычыраачы кижи чӱмдемелди канайда кычырар учурлу:
Кычырар алдында ӱренчиктер кӧзин jумып алзын. "Ай ла карануй" дегенин бодоштыра сананзын. Ол ок ӧйдӧ автордыҥ сӧстӧрин аҥылаар:"jep та кайда, туулар та кайда, керек дезе теҥери та кайда, jылдыстар кӧрӱнбейт. Автордыҥ бичижиле, "кара тӧгӧт тӱн" эмтир. Момый jаҥыскан, турлуда койлоп турган ада-энезине jанар учурлу. Коркымчылу.
Jаан класстарда кӧп jандай сочинение бичип jат. Бу тушта ӱренчиктерге адалган тема аайынча бир-эки ууламjы берер. Темдектезе, 11класста Л.Кокышевтиҥ чӱмделгези аайынча эки-ӱч тема берилген:
Орто класстарда кычырары ла ӱренери теҥ-тай ӧдӧр учурлу. Ылгаар тушта неге ajapy эдер? Кееркедим чӱмдемелдиҥ темазына ла тӧс шӱӱлтезине, сюжеди ле тургузылган бӱдӱмине, автордыҥ тузаланган эп-аргаларына. Чӱмдемелди ӱч эп-сӱмеле ылгаарга japaap: бӱткӱлинче /целостный/, сӱр-кебер аайынча /образный/ ла шӱӱп кӧргӧдий сурак тургузып /проблемный/.
Ылгап тура, ӱренчиктер санангадый, шӱӱп кӧргӧдий сурактар тургузар, тӱҥдештирер, такып бириктирер, адакы учында бӱткӱл эрмек-куучын ӧткӱрер. Темдектеп алза, темага ӱч час берилген болзо, чӱмдемелди бӱткӱлинче канайда кӧрӧр?
1 - кы урокто ӱредӱчиниҥ сӧзи. Бичиичи керегинде jартап алары. Чӱмдемелдиҥ тӱӱкизи, ӧйи. Кычырарына белетеери ле чӱмдемелди кычырары. Ӱнле аҥылап кычырарына ajapy салар.
2 - чи урокто ылгаар чӱмдемелдиҥ шӱӱлтезин оҥдоп алар. Тилине ajapy эдер.
3 - чи урокто чумдемелди бичиичиниҥ ӧскӧ чӱмдемелдериле тӱҥдештирери. Литератураныҥ теориязын билип алары. Ончозын бириктире кӧрӧри.
Чӱмдемел аайынча шӱӱжери дегени - элдеҥ озо анда тургузылган сурак аайынча блааш-тартышту куучын ӧткӱретени. Тӧс амадузы - чӱмдемелдиҥ учурын japтaп алары. Экинчи эп-сӱмеле чӱмдемелдиҥ оҥдайынаҥ чыгып, чӱмдемелди jаап салала, ӱренчиктиҥ эс-сагыжында не артканын, кандый учурал кӧгӱске тӱшкенин, нениҥ учун шак бу учурал сонырткатканын japтaп алар. Ол ок ӧйдӧ чӱмдемелдиҥ jӱрӱмле колбузын шиҥжӱлеер.
Уроктыҥ тӱп шӱӱлтезин эдер тушта ойто такып уроктыҥ башталганында тургузылган амадуларга бурылып, чокымдаар: ӱренчик чӱдемелдеҥ нени билип алганын, кандый ачылта эткенин ле кандый таскамалга jедингенин.
Jaкшы карууларды аҥылап, ӱренчиктиҥ оҥдогоны учун "темдектер" тургузар. Ол ок ӧйдӧ келер урокто бӱдӱретен ууламjылар аайынча айылга jакылта берип салар. Урокто ӱренчиктер jакшы иштеген болзо, амаду бӱткен болзо, айылга jакылта бербес. Ол тушта ӱренчик бойы jилбиркеп, таҥынаҥ нени де кычырып алар. Jаан класстарга беретен jакылта jӱзӱн-башка. Темдектеп алза,"Маадай-Караны" улалта ӧскӧ дӧ кай чӧрчӧклӧ jилбиркеер, шиҥжӱчилердиҥ шӱӱлтелерин конспектеп алар, бойыныҥ шӱӱлтезин бичип экелер, кӧскӧ кӧрӱнгенин jурап экелер, jараган ӱзӱкти эске ӱренип алар, кайлап ченеер, эмезе ӱнле аҥылап тексти кычырар. Ол ок ӧйдӧ кай чӧрчӧкти оныҥ ӱзӱктериле тӱҥдештирер, орус тилге кӱчӱргениниҥ кееркедимин кӧрӧр, кӧргӱзӱ ойын тургузарга белетенер эмезе сочинение бичиирге темигер.
Адакы учында урокко белетенерге ӱредӱчи кандый литература тузаланганы учурлу. Бу айалга уроктыҥ билим тӧзӧлгӧзин бӱдӱмjилейт. Бир jанынаҥ, ӱредӱчиниҥ билгирин кереелейт; экинчи jанынаҥ, оныҥ jайаан узын jеткилдеп jат: кандый эп-аргалардыҥ, эп-сӱмелердиҥ болужыла билгирди ӱренчиктерге jетирерге амадаганы. Ченемели jаан ӱредӱчи jилбиркеген ӱренчиктиҥ билгирин тереҥжидерге шиҥжӱчиниҥ ижин адап берер аргалу.
Литература: