Кӧргӱзӱ эдим-jазалдардыҥ бӱдӱмдери

Кееркедим литератураны сӧстиҥ болужыла jартап jат. Jе ого jӧмӧштире jурук кӧргӱскенде эмезе кӱӱ тыҥдаганда, кееркедим сӧстиҥ учуры элбедиле берет, чӱмдемелдиҥ шӱӱлтезин оҥдоорго jарамыктый айалга тозӧлӧт. Керек дезе колбичинти эмезе кӧмзӧдоҥ алынган jетирӱлер ӱренчиктиҥ jилбӱзин тереҥжидип, литератураны ӱренерине болушту болуп jат. Андый бичиктер эм тургуза ас, jе андый да болзо, тоолу бичиктерди адап берели: Павел Кучияк Воспоминания. Дневники. Письма (Горно-Алтайск, 1979), "Сын вечного Алтая" (Статьи и воспоминания о С.С.Суразакове) (Горно-Алтайск, 1990), Б.Укачинниҥ "На мой взгляд" (1996), К.Тӧлӧсӧвтиҥ "Кубал баскан от jанында" (1997), Э.Палкинниҥ "Бичигенер jакшы, Эрте" (1997), "Лазарь Васильевич Кокышев" (Горно-Алтайск, 1997), Ч.А.Чунижековтыҥ чӱмделгезине учурлалган бичимелдер (Горно-Алтайск, 2000), "Алтайские писатели. Юбилейные материалы и автобиографии" (Горно-Алтайск, 2001), "Сӧстиҥ jурукчызы" (Горно-Алтайск, 2002), "Туулу Алтайдыҥ бичиичилери сӱр-jуруктарда ла кере (документ) бичиктерде" (Горно-Алтайск, 2003) ле о.ӧ. Бу бичиктердеҥ бичиичи керегинде ле оныҥ чӱмдемелдери керегинде jетирӱ алар аргалу. Анда анайда ок автордыҥ колы, тӱзедӱлери, кере бичиктер ле тӱӱкилик jетирӱлер бар. Керек дезе чӱмдемелди сценада тургусканы база jилбилӱ болор. Айдарда, ӱредӱчи урокто башка-башка эдим-jазалдар тузаланар аргалу.

Кӧргӱзӱ эдим-jазалдар башка-башка бӱдӱмдӱ болуп jат: чике оҥдоор (непосредственный), сӱр-кебер ажыра (образно-опосредованный), jуралганныҥ ла сӧстиҥ (словесно-графический) болужыла. Бу эп-сӱмелерди аайлу-башту, ӧйинде ле тӱҥдештире тузаланганы мӧрлӱ. Литератураныҥ урогында кӧп jандай чӱмдемелди кычырары ла шиҥдегени jаҥжыккан, нениҥ учун дезе кееркедим сӧс ӱренчиктердиҥ кӧгӱс-сагыжына тереҥ ис артырат. Jе тыҥдалап укканда эмезе кычырганда, ӱренчик бодоштыра сананат, геройлорло кожо санааркайт. Бу тушта кееркедим сӱр-кеберди чокымдап, кӧргӱзӱ эдим-jазал тузаланар. Темедектеп алза, И.В.Шодоевтиҥ тӱӱкилик чӱмдемелдерин ӱренгенде, кӧп jарт эмес учуралдар туштаар. Оны jартаарга ӱредӱчи ол ӧйгӧ келиштире jурук кӧргӱскен болзо, ончо jартала берер. Ол jуруктар чӱмделгеге келиштире jуралган болор (Темедектезе, И.Ортонуловтыҥ jуруктары), эмезе темазыла, сюжедиле jуук jурук (М.Чевалковтыҥ jуруктарынаҥ). М.П.Чевалковтыҥ jуруктары анайда ок jебрен тӱрк ӧйликле колбулу. Jе кажы ла тушта тексттиҥ jолдыктарына келиштире кӧргӱзӱ эдим тузаланар.

Кӧслӧ кӧргӧнинеҥ башка кулакла тыҥдаганы база болушту. Ол чӱмдемелдердиҥ ӱзӱктерин ӱнле аҥылап кычырганы, кӱӱле jӧмӧштире тыҥдалаганы, кӧргӱзӱ-ойынныҥ ӱзӱгин укканы ла оноҥ до ӧскӧ. Ӱредӱчилер оос поэзияны ӱренер тушта кожоҥды, кайды эптӱ тузаланадылар. Поэттиҥ ӱлгерин ӱренгенинде база кӱӱ тыҥдарга jараар. Ол автордыҥ кӱӱн-табын, ал-санааларын оҥдоорго jарамыкту айалга тӧзӧйт. Мынайда чӱмдемелдиҥ шӱӱлтезин jартаганы - сӱр-кебер ажыра оҥдогоны эп-сӱме болуп jат. Сӱр-кебер ажыра оҥдойтон кӧргӱзӱ эдим-jазалдардыҥ экинчизи - jурук. Бу тушта бичиичиниҥ чӱдемелин jурукчыныҥ jуругы ажыра jартап jат. Темдектезе, И.Е.Репинниҥ "Бурлаки на Волге" деп jуругы ажыра ӱренчик Некрасовтыҥ "Волгада" деген ӱлгерин тереҥжиде оҥдоор. Бичиичилердиҥ сӱр-jуругын jурукчы jураган болзо, нениҥ учун ол шак мынайда jураган деп эрмек-куучын ӧткӱрер. Темдектезе, С.Суразаковты И.Ортонулов бӱткӱлинче jураганы оныҥ бӱдӱмин, ич-кеберин, кылык-jаҥын чокым темдектегени болуп jат.

Оны ээчиде видеокассетада согулган бичиичи керегинде кино кӧргӱскен болзо, ӱренчик бичиичини, чӱмдемелди, оныҥ литературалык jилбузин тереҥжиде оҥдоор.

Кӧргӱзӱ эдим-jазалдыҥ ӱчинчи бӱдӱми- jуралганы ла сӧс (словесно-графический). Оныҥ эп-аргалары таблица тузаланары, бичиичиниҥ jӱрген ле jорыктаган jерлерин кӧргӱзери, бичиичиниҥ колбичинтизин, тӱзедӱлӱ jолдыктарын ӱренчиктерге кӧргӱзери. Чӱмдемел канайда бичилгени, оныҥ jӱзӱндерин тӱҥдештирери - бу ончозы ӱренчиктерге тузалу ла чӱмдемелдерди тереҥжиде ӱренерине болушту. Оноҥ башка ӱредӱчи автордыҥ письмолорынаҥ, эске алыныштарынаҥ, кӱнлик бичимелдеринеҥ, jар куучындый jолдыктарынаҥ ла кере бичиктеринеҥ кыска ӱзӱктер кычырып турган болзо, ӱренчиктердиҥ jилбӱзи элбеп ле тереҥжип турар. Айдарда, кӧргӱзу эдим-jазалдарды сӧслӧ кумый куучындаганы база тузалу. Бу ончозы ӱренчиктердиҥ шиҥжӱчил ижине болушту эп-аргалар.

Литература:

  1. Колокольцев Е.Н. Неразлучимы в России живопись, музыка, проза, поэзия... (О классификации средств наглядности в преподавании литературы) // Литература в школе.-М., 1990, N3 май-июнь.
  2. Бонфельд М.Ш. Теоретический курс анализа музыкальных произведений.-М., 1982; Бонфельд М.Ш. Введение в музыкознание, 2001