Кычырып баштардаҥ озо бичиичиниҥ чӱмдемелдериле канча ла кире кӧп таныжар, тереҥжиде оҥдоор. Ол тушта кажы ла бичиичиниҥ башказы, ӱниниҥ аҥылузы иле сезилер.
Бир чӱмдемелге чике токтоп, оныҥ тӱп шӱӱлтезин оҥдоп аларга чырмайар. Оноҥ автордыҥ амадузын, тургускан сурагын jартап алар. Бу иш тексти ооктоп, шиҥдеп ылгаган соҥында jарталар.
Ӱренчикти сагышта jурук jурадып ӱредер; ӱнле аҥылап кычыртар; сезимjини, айалганы jартап, ӱнле кӧргӱзер; сӧсти тындандыра кӧргӱзер; jарт, чокым айдып кычыртар.
Тӧмӧги адалган бичиктерде кычырарыныҥ ээжилери берилген: сӧсти тӱргендебей айдар; сӧстиҥ табыштарын jарт jетирер; сӧсти оҥдогодый эттире оос-тамакты кыймыктадар; угаачы оҥдоор эттире jартаар. Текстти такпа айдар, ӱнди кӧдӱрбей, кыйгырбай; эрмектиҥ токтодузын аjарып, угаачыны jилбиркеде кычыртар. Бу тушта Л.Кокышевтиҥ "Чике куучындаары керегинде" (1960) деген бичиги тузалу.
Кижи кижиле куучындашканда эрмектеги сӧстӧр бой-бойыныҥ аҥыланып турар учурлу. Оны ӱн кӧрӱзип jат: орустап та, алтайлап та айтканда. Орус эрмекти тӱрген-тӱкей айдып ийер. Алтай эрмек-куучын кӧнӱ, такпа, кожоҥ чылап, коолоп барадар. Бир jанынаҥ, ол тилдиҥ ээжизиле колбулу, согулта кӧп jандай калганчы ӱйеге тӱшкениле колбулу. Jе алтай эрмек-сӧсти бир ӱнле айдып туру деп айдарга jарабас. Ондо бойыныҥ кӱӱлти, тибирти, jаражы бар. Оныҥ да учун "алтай сӧстӧрди собурып ылгазаҥ, солоҥыдый jараш jолдыктар да чойӧриҥ" деп, поэт Ш.Шатинов чӱмдеген.
Куучын эмезе кычырыш кунукчылду болбозын деп, эрмек-сӧсти jаантайын ӱнле аҥылаар керек. Сӧсти дезе тирӱ ӱрен чилеп, чеберлеп, учурлузын, аҥылап кычырар.
Чӱмдеечи улус сӧстиҥ талдамазын таап, эрмек-сӧзинде эптӱ тузаланат. Кычыраачы дезе jеҥилинче бир ӱнле кычырат. Мындый кычырыштаҥ ӱлгердиҥ ончо jаражы, кӱӱзи jоголып, керек дезе учурын да оҥдоорго кӱч боло берет.
Артисттер сценадаҥ чын кычырат. Ӱредӱчи дезе ӱренчикти ӱнле аҥылап кычырарына темиктирер учурлу.
Мындый кычырышка кеп ле уткаа сӧстӧр керектӱ. Темдектезе, "Талтардыҥ балдары таарга толтыра", эмезе "Тарал таарда кузукты сакып, торолоп ӧлди". Jе калганчызын тӱрген кычырганда, "тарал да кузукты сакып торолоп ӧлди" деп угулар. Нениҥ учун дезе ӱренчик [д,т] табыштарды ылгаштырбай кычырат.
Орус тилде мындый темиктириш ишке, темдектеп алза, "Карл у Клары украл кораллы, Клара у Карла украла клорнет" деп модор сӧс jараар.
Оос поэзияда модор соскӧ тӱҥей табышкактар бар:
Бастым, бастым тарак таптым,
Таракты кӧлгӧ салдым,
Кӧлдӧҥ кӧбӱк кӧрдим,
Кӧбӱктеҥ алтын алдым.
(уйдыҥ сӱди, каймак, сарjу)
Эмезе:
Буды талтак, ичи чербек,
Кӧзи болчок, оозы jаан,
Кургак jерге jӱрӱп болбос.
(Бака)
Кажы ла табышка аjару эдип, эрмектиҥ учурын кӧгӱске алза, сӧскӧ чын согулта эткенде, тил-оос то темигер, эрмек-сӧстиҥ де учуры чын jуралар. Мындый ойындарды ӧткӱрген соҥында, ӱнле аҥылап кычырарына кӧчӧр. Ӱнле аҥылап кычырышты ӱлгердеҥ эмес, тегин куучыннаҥ баштаза артык. Нениҥ учун дезе ол jайым бичилген, ондо тилдиҥ ончо аҥылу темдектери берилет.
Чӱмдеечиниҥ jолдыктарын кычырганда, кӧскӧ кӧрӱлер jурук jуралат, кулакка иле табыш угулат, эптӱ jолдыктар эрмекке аҥылу кӱӱ jайат. Текстти чын оҥдогонынаҥ кычыраачыныҥ кӱӱни jарыйт: jескинчилӱ болзо, ӱнле, керек дезе чырайла эмезе сӱӱнчилӱ, каткымчылу болзо, кӧрӱжиле, кӧдӱриҥилӱ ӱнле аҥылап кӧргӱзер.
"Поэзия - ол бир улу кожоҥ, комудалду, сӱӱнчилӱ, каткымчылу ла карыкчалду. Поэзия - ол эптеп jӧрмӧгӧн сӧс эмес, кеелеген тӱҥдештирӱлер, jаркынду будуктар эмес, ол тереҥ санаа, jӱректиҥ ӱни, jӱрӱмниҥ сызы, ырызы" - деп, бичиичи А.Адаров айдат.
Оныҥ учун ӱлгерди кычырары эҥ ле кӱч ле каруулу. Кажы ла бичиичиниҥ ӱнин, марын, аҥылузын ӱнле jетирер керек.
Темдектезе, Б.Укачинниҥ ӱлгерлери (анчадала эжерликтери ле экчеликтери) тереҥ шӱӱлтелӱ. "Сӧс jылдыс, кӱйӱп те турар, ӧчӱп те калар".
Айдарда, сӧсти jаантайын jаркындалта кӱйдӱрерге ченежер керек "Айткан сӧс, аткан ок" дегендий эмезе "Кабайда jадар тушта, кандый да бала jакшы".
Jе ол баланы чыдадары, Кижи эдип таскадары эҥ учурлу. Айдарда, jолдыктарды кычырганда, улай-телей, ӱзӱги jок кычырбай, кажы ла экиjолдыктыҥ кийнинде токтоду эдип, санангадый, кӧгӱске тӱшкедий эттире кычырар.
П.Самыктыҥ ӱлгерлеринде ӱн ӱзӱлип, сӧскӧ согулта тургузары jеҥил ошкош, jолдыктар белен берилгендий. Jе кычырары кӱч. Анчада ла ӱлгердиҥ шӱӱлтезин когӱске алынары кӱч.
Поэт кижи сӧстиҥ эҥ артыгын, учурлузын талдап, солунын эрмек-сӧзинде эптӱ тузаланат. Кычыраачы бойына ачылта, кайкал эткедий, кӱмӱрел санаага jедингедий. Темдектезе Ш.Шатиновтыҥ тӧртjолдыгы:
| Кулады ичи койу тӱн Куйунду салкын ыжыкта. Эбире кырлар кӧк мӧҥӱн Эрмеги jок тымыкта. |
Андый ок jолдыктар Б.Бурмаловто:
| Эрте келген jас ӱлӱш Эртен тура кӱн кӱмӱш Ак айаста ай толун Айса биске бу солун. |
Ӱлгерди бир ӱнле кычырганда, оныҥ ончо jаражы, кӱӱзи jоголып, керек дезе учурлу сӧзи jылыйып калат. Тӧмӧги jолдыкты божогон, кунуккан ӱнле кычырза артык:
| Сырканчакты тӱреле, Тал адына минеле, Сала бертир ӧйлӧрлӧ, Бала тужым. |
| (М.Бочиев). |
Таскадулар
Айдарда, ӱнле аҥылап кычырары - бӱткӱл ӱредӱ, солун кееркемел, тузалу амаду. Ӱредӱчи ӱренчикти кычыраачы эдип таскадатаны - jеҥил эмес таскаду. Ого чыдамкай кижи чыдар, кӱӱнзеген кижи jединер.
Литература: