Литератураныҥ теориязын школдо ӱредериниҥ амадузы. Орто класстарда литературалык оҥдомолдорды ӱренери. Литератураныҥ теориязын jаан класстарда бӱткӱлинче кӧрӧри.
Литератураныҥ теориязын школдо ӱредери - оныҥ билим тӧзӧлгӧзин керелейт. Ол ок ӧйдӧ ӱренчиктиҥ билгири литературалык болгонын темдектейт. Литератураныҥ теориязыла ӱренчиктер баштамы класстаҥ ала таныш. Jе анда оҥдомолдорго (куучын, ӱлгер, басня) jартамал берилбеген. Орто класстарда ӱренчиктер литературалык терминдерле таныжып, оныҥ jартамалын оҥдоп jат.
Кееркедим чӱмдемелди тереҥ оҥдорго литератураныҥ теориязын школдо ӱренип jат. Орто класстардагы оҥдомолдор чӱмдемелди ээчиде берилген болзо, 8 -чи класста теорияны бириктире ле бир аай берип jат. Jаан класстарда дезе литератураныҥ теориянын тӱӱкилик jетирӱлерле колбой берип jат. Темдектезе, автобиографиялык жанрдыҥ тӧзӧлгӧзи jебрен литературада болгоны, эмезе ӱлгерлеш алкыш сӧскӧ ле кожоҥго тайанган ла оноҥ до ӧскӧ.
Кандый класста кандый оҥдомол беретени программада айдылган. Темдектеп алза, 5- чи класста чӱмдемелдиҥ темазы ла тӧс шӱӱлтези деп jетирӱ берилет, тӱҥдештирӱ, эпитет ле олицетворение деп оҥдомолдорго jартамал эдилген. Ол ок jетирӱни 6- чы класста тереҥжиде кӧрӱп турган болзо, 7-чи класста ол билгирди быжулап jат. Литературалык чӧрчӧкти калыктыҥ чӧрчӧгинеҥ база ылгаштырар.
Текши некелтеле басня деген жанрла ӱренчиктер 6-чы класста таныжар учурлу, jе алтай литературада бу жанрдыҥ jаҥжыгузы тереҥ учун, ӱренчиктер оны 5-чи класстаҥ ала ӱренет. Роман деп жанрды ӱренчиктер 7-чи класстаҥ ӱренер учурлу, jе алтай литературада бу жанр jаан jол алынбаган учун, ӱренчиктер оны jӱк ле 8-чи класста таныжат. Айдарда, ӱренер бичиктердиҥ тургузылганында бир кезек тӱзедӱлер де бар.
Оноҥ башка оос поэзияны школдо 5-8 класска jетире ӱренет. 9-чы класста ол билгирди бириктире кӧрӧдилер. Литератураныҥ теориязын 8-чи класста бириктире берип jат. Бу тушта литератураныҥ бӱдӱмдерин ӱренчиктер jакшы ылгаштырар учурлу: эпос, лирика, драма. Сӱр-кеберди оҥдоп, чӱмдемел ажыра теорияны jартаары тӧс аjаруда. Чӱмдемелдиҥ тургузылган бӱдӱми ле сюжеди керегинде jетирӱни 8-чи класста быжулап jат. Кееркедим литератураныҥ тилин шиҥдери эҥ ле учурлу болуп jат.
Литератураныҥ теориязын алтай школдордо 40-чи jылдарда ӱренип баштаган. Jе ол jылдарда теорияны коомой берип туратан учун (П.Кучияктыҥ ширтӱ ижине тайанып турус), 50-чи jылдарда бу суракка jаан аjару эдилген ле кепке базылып чыккан бичиктерде литературалык оҥдомолдорго толо jартамал бергени сӱрекей тузалу. Кееркедим чӱмдемелге тайанып, литератураныҥ теориязын jартаганы бӱдӱмjилӱ болуп jат. Темдектеп алза, 7- класстыҥ тӧрӧл литература деген бичигинде мындый терминдерге jартамал берилген: лирика, эпос, драма; литературалык чӱмдемел; чӱмдемелдиҥ тили ле о.ӧ. Терминдер орустап та берилген болзо, оҥдомолдорды чын jартаганы учурлу.
60-70-чи jылдардыҥ ӱренер бичиктеринде теорияныҥ сурактары тереҥжиде берилбеген.
Литературоведениеде элдеҥ озо литератураныҥ тӧс бӱдӱмдерин аҥылап jат. Олордыҥ кажызы ла таҥынаҥ жанрларлу. Эпос ло драмада ал-санааныҥ болужыла кижиниҥ кылык-jаҥы jарталып турган болзо, лирикада ал-санаа таҥынаҥ сӱр-кебер болуп туру. Поэт кӧргӧни-укканы айынча бойыныҥ кӱӱн-табын сӱр-кебер ажыра jетирет. Оныҥ учун поэттиҥ сезими ле шӱӱлтези чике эмес, бултаарта айдылат. Лириканы ылгар тушта ӱренчиктер шак бу кӱӱн-тапты оҥдоп алар учурлу. Оныҥ учун ӱлгерди бӱткӱлинче кӧрӧр. Ӱнле анылап кычырган соҥында кӧскӧ кандый jурук jуралганын, jӱрекке кандый кӱӱ томылганын, сагышта кандый санаалар эбелгенин jартап алар. Чӱмдемелди ылгаар тушта, элдеҥ озо сюжедин ле тургузылган бӱдӱмин чокымдап алар, оны ээчиде автордыҥ тузаланган эп-аргаларына аjару эдер.
Jаан класстарда литератураныҥ ӧзӱп келген jолын, тӱӱкизин jартап алар. Ол тушта ӱренчик сурактыҥ тӧзӧлгӧзин чын оҥдоп оос поэзияга тайанып, бичиичи кайдаҥ тебӱ алган, кандый литератураныҥ камааны jеткен деп чике темдектеер. Jаан класстарда шӱӱп кӧргӧдий сурактарга аҥылу аjару эдер: ӱйелер колбузы ӱзӱлгени, кижи ле эл-jон, кижи ле ар-бӱткен, кижиниҥ уйады, калык учун каруулу болоры, кижиниҥ тӧрӧлчи кӱӱни ле о.ӧ. кӧгӱс ле айлаткыш сурактар. Кажы ла бичиичи чӱмдер эп-сӱмезиле аҥыланат. Айдарда бичиичиниҥ марын аҥылап кӧрӧр.
Литератураныҥ теориязын jаан класстарда литератураныҥ тӱӱкизиле колбой ӱренип jат. Темдектеп алза, 9-чы, 10-чы ла 11-чи класстарда литератураныҥ ӱйеленгенин ӧйликтерге бӧлип салган. Айдарда, кажы ла тушта, аайлу-башту ууламjы берер: 9-чы класста литератураныҥ тӧзӧлгӧзинде jаҥыс ла фольклор эмес, ташта бичилген литература бар деп эмезе XIX чакта текши тӱрк литературалардаҥ алтай литература аҥыланып тӧзӧлгӧни; 10-чы класста XX-чи чактыҥ баштапкы талортозында литератураныҥ ӧзӱмине jарамыкту айалга тӧзӧлип, jаҥы бичиичилер табылып, солун чӱмдемелдер кожулганы. Орус ла ӧскӧ укту литературалардыҥ камааны jеткени; 11 класста дезе XX-чи чактыҥ экинчи jарымында алтай литература билдирлӱ ӧҥжип jаранат: жанрлары байыган, темазы ла шӱӱп кӧргӧдий сурактары тереҥжиген, чӱмдемелдердиҥ кееркедим кеми jаранган. Бу jетирӱлердеҥ башка жанрлардыҥ ӧскӧнин темдектеер. Темдектеп алза, jебрен таш бичимелдердиҥ жанрыныҥ аҥылу темдектери ле оныҥ тӧзӧлгӧзи.
Бичиичиниҥ кӧрӱм-шӱӱлтези ле чӱмделези деп оҥдомолло таныжар. Чӱмдемелдиҥ албатылык учуры ла бичиичиниҥ узы эмезе бичиичиниҥ эл-jондык ла jайаан энчизи.
Кажы ла класста jаҥжыгу ла jаҥырту деген оҥдомолды jартаар. Jаан класстарда ӱренчиктер доклад, реферат бичип турган учун, ол оҥдомолдордыҥ аҥылузын темдектеер. Литературалык критиканыҥ тӧс бӱдӱмдериле таныштырганы база jилбилӱ: элештирим (рецензия), кычырым (отзыв), бичимел (статья). Jаан аjару кӧчӱришке эдилет: алтай фольклор ло литератураны орус ла ӧскӧ калыктардыҥ тилине кӧчӱргениниҥ чыҥдыйы, Сибирьде jаткан тӱрк укту калыктардыҥ литературазы jуук колбуда болгонын темдектеер. Аҥылу аjару телекейлик литератураны тӧрӧл тилге кӧчӱргени болуп jат.
Оос поэзияны кӧчӱрер тушта кӧчӱрмелердиҥ бӱдӱмин ылгаштырар: билим ле керкеедим кӧчӱриштиҥ башказы. 9 класста jебрен литература - тӱрк калыктардыҥ энчизи болгонын аҥылап jартаар. Оны ээчиде Сибирь талада литератураныҥ тӧзӧлгӧзин, кӧчӱрмениҥ учурын темдектеер. Лириканыҥ жанрлары ӧскӧни ле о.ӧ. Кажы ла теманы ӧдӧр тушта литератураныҥ теориязын jартаар. Темдектезе, 11 класста Л.Кокышевтиҥ чӱмдемелдерин ӱренген соҥында литератураныҥ албатылык учуры ла бичиичиниҥ тили керегинде оҥдомол берер. А.Адаровтыҥ чӱмдемелдерин ӱренип тура, сонет ле тӱӱкилик роман деп jартамал берер. Э.Палкинди ээчиде алтай ӱлгерлештиҥ аҥылу темдегин jартаар. Б.Укачинниҥ чӱмдемелдерин ӱренип тура, поэзияда сӱр-темдектиҥ учуры ла jар-куучынныҥ аҥылу темдектери, Г.Кондаков тушта удур-тедир кӧчӱриштер, J.Каинчинди ээчиде литературный геройдыҥ су-алтай кылык-jаҥы ла П.Самыктыҥ поэзиязын ӱренип, лирикалык герой ло авторды ылгаштыраар. Ш.Шатинов тушта jаҥжыгу ла jаҥырту деп оҥдомолды jартаар, Б.Бедюровтыҥ чӱмдемелдерин ӱренип тура, кӧчӱрмениҥ учурын кӧрӧр. Мынайда ӱренчиктер литератураныҥ теориязын тереҥ билип алгадый.
Алтай литературоведение jаҥы ла ӧҥжип, ӧзӱп турарда, аҥылу терминдер, сӧсколбулар тузаланары - ӧйдиҥ некелтези боло берди. Орус тилде jаҥжыккан терминдерле коштой, алтай оҥдомолдорло тузаланар арга бар. Темдектеп алза, фольклордыҥ жанрлары: модор сӧс, уткаа сӧс ло о.ӧ. Урокто кажы ла терминди jартаар, jогын орус тилге кӧчӱрип, учурын jартаарга ченежер. Темдектезе, эпиграф дегени - ачылта болзо, зачин- баштамал; завязка-буулама; конфликт-удурлажу; концовка-учы; послесловие-адакы сӧс.
Jе бу терминдерди ӱредӱде ченеп кӧрӧр, jараганын jӱрӱмде тузаланар. Ӱлгерди ылгаар тушта мындый терминдер туштаар: мадак, jолдык, тӧртjолдык, ӱлгердиҥ кӱӱзи ле о.ӧ. Келер ӧйдӧ литературоведческий сӧзлик чыгарары артты.
Литература: