Лириканы школдо ӱренери кӱч. Оны jaҥыс ла jaaн класстарда ӱренгедий. Нениҥ учун дезе, шак бу класстарда ӱренчиктер бичиичиниҥ чӱмдемелгезин толо ло бӱткӱлинче ӱренип jaт. Je 9-11 класстарда лириканы оҥдозын деп, орто класстыҥ ӱренчиктерин ӱлгер ылгаарына таскадып алар керек, оныҥ учун орто класстардыҥ ӱренер бичигине ӱлгер кирген болор.
Ӱлгерди не керекту ӱренедис? Оныҥ jажыдын билип аларга, ӱренчиктиҥ сезимин ойгозып, поэттиҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин ууламjылап аларга...
Урокто ӱренетен ле ӱренгедий чӱмдемелдерди кандый кемjӱле талдап кӧргӧдий? Баштапкызында, таныш эмес чӱмдемелди кычырып, ӱренчик оноҥ билгир алзын. Экинчизинде, ӱренчик бойына кандый да солун ачылта эткени. Ӱчинчизинде, ол чӱмдемел кижиге кандый бир таскамал берип турзын. Бу ӱч темдектиҥ болужыла чӱмдемелдиҥ jaражын, тузалузын, учурлузын jартап аладыс.
Ӱлгерди шиҥдеер тужында оныҥ бӱдӱмине, чокымдап айтса, тургузылганыла, тилине ле ӱлекер-кебине ajapy эдилет. Кажы ла урокто ӱлгерди албатыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезиле, jаҥдаган jaҥыла колбоп, оос поэзияныҥ темдектерин таап, орус ла ӧскӧ укту калыктардыҥ литературазыныҥ камаанын кӧргӱзер.
Наука ууламjылу шиҥдештиҥ кандый эп-аргаларын ӱренчиктер билип алар учурлу? Баштапкызында, недеҥ улам ӱлгер чӱмделгенин jартап алар. Нениҥ учун дезе, кажы ла ӱлгер тaҥынаҥ салымду. Темдектезе, Б. Укачин "Базарда" деген ӱлгерин чын учуралдаҥ баштаганы japт. Экинчизинде, бир ӱлгердиҥ jӱзӱндерин тӱҥдештирип, баштап чӱмделгени jазаганынаҥ канайда аҥыланып турганын jартап алар. Темдектезе, А. Адаров "Албатым" деп ӱлгерин экинчи катап jaзаган. Айдарда, оныҥ экинчи jӱзӱнин баштапкызыла тӱҥдештирер. Ӱчинчизинде, шиҥжӱчилердиҥ ачылталарын, табынтыларын тӱҥдештирип, ӱренчик бойы канайда шӱӱп турганын japтап алар. Бу эп-сӱмелерге кажы ла урокто темиктирер.
Ӱлгерди ылгап турза, кандый jедикпестер болордоҥ айабас? Кӧп jандай урокто ӱлгердиҥ чӱмделген эп-аргаларын аҥылап кӧрӧлӧ, оныҥ тӧс шӱӱлтезине jединип болбойдыс. Экинчизинде, ӱлгердиҥ кееркедим-чӱми оныҥ тӧс шӱӱлтезине ууландырылганын jетире оҥдобогонында. Ӱчинчизинде, ӱлгерди бӱткӱлинче кӧрбӧй, калай эмезе jаҥысjандай шиҥдегенинде. Онойдо ол литератураныҥ ӧткӧн jолына, теориязына jaaн ajapy эдилбейт. Калганчызында, ӱлгердиҥ шӱӱлтезин тегин сӧслӧ куучындабай, поэттиҥ сӧстӧриле айдып темигер. Ол тушта ӱренчиктер japaшты ӱрекле сезип, оҥдоп, кӧгӱске ару санаа алынар.
Ӱлгерди канайда шиҥдеер арга бар? Озо ло баштап, текши кӱӱн-тапты jетирер. Оныҥ кийнинде ӱлгерде jаркынду jурук jypалган ба, сӧр-кебер кӧрӱмjилӱ бе деп темдектеер. Ол сӱр-кебердиҥ болужыла кандый санаа-шӱулте айдылганын jартап алар. Бу иштиҥ кийнинде ӱлгердиҥ чӱмделген кемин, автордыҥ тузаланган эп-аргаларын темдектеер. Текши шиҥдеп божогон соҥында, ӱлгердиҥ учурын бӱгӱнги кӱнле колбоор. Мындый ылгамал эдер тушта, ӱлгерде не керегинде айдылганы аjаруда болбос учурлу. Ӱлгерде кандый кӱӱн-тап айдылганы учурлу.
Ӱнле аҥылап кычырарын ӱлгерчиниҥ чӱмдемелдеринеҥ баштаза артык болор. Ӱренчиктер таныжып jаткан бичиичиниҥ чӱмдемелдерин канча ла кире кӧп кычырып, кӧксине алынза, оныҥ башказын, аҥылузын иле сезип турар эди. Литератураныҥ урокторы бой-бойлорына тӱҥей ӧдӱп турган учун, ӱренчиктердиҥ jилбӱзи эрте ӧчӱп калат. Jаҥжыккан аайынча ӱредӱчи озо ло баштап japт эмес сӧстӧрдиҥ учурын jартайт, оноҥ ӱлгер качан чӱмделген деп jeтирӱ эдип jaт, кычырган соҥында, берилген сурактарга каруу берип, кажы ла jолдыкты, мадакты ооктоп jартайт.
Мындый эп-арганы канайда кубултар? Кире сӧстиҥ кийнинде ӱлгерди тыҥдагадый айалга тӧзӧӧр; экинчизинде чӱмдемелди ӱнле аҥылап кычырган соҥында, ӱренчиктердиҥ кӱӱн-санаазын japтап алар. Тӧс аjаруны сезимjи ойгозорына ла ӱлгердиҥ тӧс шӱӱлтезин оҥдоорго ууламjылар. Ӧскӧртӧ айтса, ӱлгерди ылгаарында ӱренчик бойы эрчимдӱ туружар аргалу. Ӱчинчизинде, поэттиҥ кӱӱн-табын, тузаланган эп-аргаларын jартап алар, ӱлгердиҥ кееркедим кемин темдектеер.
Поэзияныҥ урогы байрамдый кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧдӧр учурлу. Мынайда jартаганынаҥ ӱлгер тынданып, ӱренчиктиҥ сагыжында тepeҥ ис арттырар. Jурук ла эдиски-кӱӱ oго jӧмӧшкодий. Je тӧс аjаруны кееркедим сӧскӧ, сӱр-кеберге эдер керек. Ол тушта поэттиҥ сӧзи эдиски-кӱӱдий jӱрекке томулар, jаркынду jуруктый кӧскӧ кӧрӱнер, бӱткӱл санаадый кӧгӱсте артар.
"Поэзия - ол jӱрегиҥде элес эдип калган кӱӱн-санаа; ол чедиргендий jалт эткен кӧрӱм-шӱӱлте. Ол албатыныҥ санаа-кӱӱни ле акту амадуныҥ бириккени..." - деп, поэт А. Ередеев jолду бичийт. "Поэзия - ол сакылта jогынаҥ келетен ӧкпӧӧриниш, ол сакыбаган сӧс, сакыбаган сӱр-кебер, кезикте сакыбаган jaнынаҥ кенете табылып келген тема" - деп, Б. Укачин темдектейт.
8 класстыҥ ӱренер бичиги Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ "Аргымак" деп ӱлгеринеҥ башталат. Бу чӱмдемел "Адалар jолы" (1972) деген jуунтыда кепке базылып jарлалган. Оныҥ чӱмделген ӧйи - 1969 jыл. Шак бу jыл поэттиҥ "Тумантык Аркыт" деп драмазы чыгып jат. Бу айалга ӱлгердиҥ кезик jолдыктарын оҥдоорго jарамыкту.
"Аргымак" деп ӱлгерде шӱӱп кӧргӧдий тереҥ учурлу сурактар тургузылат: jебрен Алтай озогы ла бойы седеҥ japaш турар ба? Алтай эл-joн ас болгоныла оморкоп jӱрер бе? Автордыҥ бу шӱӱлтелерин оҥдоорго, ӱлгердиҥ чике бойына бурылып, бӱткӱл ылгамал берели. Озо ло баштап jолдыктарды ӱзӱктеп, кыска план тургузып алар.
Ӱлгер тогус мадактаҥ турат. Башталганында, Кан-Алтай, чӧрчӧктӧги баатырдый, тереҥ уйкуда. Поэттиҥ сӧстӧриле, ол "амырап калган" ла "тӱженип jaткан", jылдар дезе "jыландар чылап кӧрӱнбей, jылгылай берген". Мындый ок сӱр-кеберлер Сибирьдиҥ ӧскӧ до укту калыктарында туштайт. Темдектезе, якут бичиичи Анемподист Софроновтыҥ "Тӧрӧлим" деген 1912 jылда чӱмдеген ӱлгеринде тӧрӧл Якутия тереҥ уйкудагы баатырдый кӧргӱзилген. Мындый тӱҥдештирӱлердиҥ тазылы jарт: бу бичиичилер албатыныҥ оос поэзиязына тайанып, jаркынду ла кӧрӱмjилӱ сӱр-кеберлер таап турулар.
Ӧткӧн ло келер ӧйди колбоштырып, аргымак ат "чактар ӧткӱре" ачу-ачу киштейт. Оныҥ киштежи тегинду эмес. Ол бӱгӱнги ӧйдиҥ кижизиниҥ ал-сагыжын ойгозып, келер ӧйгӧ кычыру эдип туру. Аргымак ат - бу ӱлгерде ӧйдиҥ ӧдӱжин керелеген сӱр-темдек. Оныҥ табылганы база оос поэзияла колбулу: "Ар-албаты сӱӱндирип, / Аргымак адым барадат. / Будда, Христос, Магомет / Будыма мениҥ бажырат..."
Аргымак аттыҥ токтоду jок маҥын кӧргӱзерге поэт оос поэзиядагы jаҥжыккан эп-арганы тузаланып бичийт: "Jӱзисти кӱн эркелеп, jолысты ай jарыдат". Ай ла кӱн - албатыныҥ кожоҥында jaaнтайын jергелешкен сӱр-кеберлер болор.
Аргымак ат ак-jарыкты айланып та турза, учы-тӱбинде Алтайында, тӧрӧл jеринде токтоп jaт. Лирикалык герой дезе, атту jӱpгeн алтай кижиниҥ jаҥыла, токымын тӱжӱп, бу ок jерде артып калат. Алтайы ого эрjинедий баалу, joны дезе карудаҥ кару. Оныҥ да учун лирикалык герой айдынат: "Кай чӧрчӧктӧ jеримди / Качан бирде укпазым... / Тибиреп, маҥтап бараткай, / Тискинин мен тутпазым! / Арый берзе, / jериме агыдып оны ийерим. / Токымымды тӧжӧйлӧ, / Токынап мен каларым".
Бу jолдыктарды Ш. Шатиновтыҥ "Бӧркӱмди араай уштыдым" деген ӱлгериниҥ ӱзӱгиле тӱҥдештиргедий: "Ак токымдый таскылга jедип, / Адымды jайым агыттым. / Алтайымныҥ jаражын кӧрӱп, / Бӧркимди араай уштыдым". Mынаҥ кӧргӱжин, поэттердиҥ шӱӱгени ле кӧрӱми су-алтай, ӱлгерлериниҥ кӧзи кожоҥ кептӱ, учурыла тереҥ шӱӱлтелӱ.
Ӱлгерде jарты jок сӧстор, сӧсколбулар болордоҥ айабас, темдектезе, "ай сылулу сулук" дегенин бӱдӱмиле ай кебелӱ сулук деп japтaap, "ар-албаты" дегенин кай чӧрчӧкко тайапып, "ончо", "бастыра", "кӧп" деп оҥдоор.
Айдарда, "Аргымак" деп ӱлгерде поэт озогызын ойгортып, ӧбӧкӧлӧриниҥ ӱнии тыҥдалап, келер ӧй керегинде, Алтайы, албатызы керегинде санантыр. Оныҥ да учун бу ӱлгерди санаа салынган ӱлгер деп айткадыйыс. Поэттиҥ шӱӱлтезин бӱткӱлинче оҥдоорго, "Адалар сӧнези алтай jеримде" (1969) деген ӱлгерди кычырып алар.
Эпос ло драмада ал-санааныҥ (переживание) болужыла, кижиниҥ кылык-jaҥы jарталын тургап болзо, лирикада ал-санаа таҥынаҥ сӱр-кебер болуп туру. Поэт кӧргӧни-укканы аайынча бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин сезимниҥ болужыла jетирет. Оныҥ да учун, проза ла драмага кӧрӧ, поэттиҥ сезими чике айдылган болор. Темдектезе, 6 класстыҥ ӱренер бичигине кирген А. Адаровтыҥ "Коммунарлар" деп ӱлгеринде автор Чолушмандагы кереести кӧрӱп, кунукчыл, je оморкодылу ал-санааларга алдыртат. Тургузылган аайыла ӱлгерди ӱч бӧлӱкке бӧлиирге japaap. Баштапкы бӧлукте автордыҥ кире сӧзи, оноҥ ары сезимниҥ jурамалы. Калганчы эки мадакта автордыҥ чике бойыныҥ шӱӱлтези айдылган. Бу ӱлгерди ойгор кемине jетиргедий болгон, jе поэттиҥ амадузыла кӧргӧнин чике айдар, сезимин алаҥ ачык кӧргӱзери учурлу. Ӧскӧртӧ айтса, ӱлгерде автордыҥ кӱӱн-санаазы тӧс аjаруда артат.
Мындый ок чӱмдемелди ӱренер тушта ӧткӧн ӧйдиҥ учуралдарын эске алып, ӱренчиктер ӱлгердиҥ jолдыктарынаҥ туура jӱpe берет. Оныҥ учун урокты ӱлгердеҥ баштап, ӱлгердиҥ jолдыктарына темиккен соҥында оны бӱгӱнги ӧйлӧ колбоор. Эҥ ле учында ӱренчиктерге jурангадый, чӱмдегедий арга берер.
Лирикалу ӱлгерде не керегинде айдылганы учурлу эмес, ондо кандый санаа, чокымдап айтса, кандый кееркедим шӱӱлте салынганы учурлу. Ӱстине ол шӱӱлтени поэт кандый сӱр-кебердиҥ болужыла jетиргенин jартап алар. Кееркедим санааны чын оҥдоорго, ӱлгерди мадактар сайын бӧлип алза эптӱ. Тургускан суракка карууны ӱлгердиҥ joлдыктарыла, ӧскӧртӧ айтса, поэттиҥ сӧзиле берзе артык. Ол тушта ӱренчик сӧскӧ сескир болуп таскаар кееркедим сӧстиҥ ийдезин, учурып оҥдоп турар. Темдек эдип, П. Самыктыҥ "Тӧрӧл jepӱмниҥ jаражын. aҥыктап..." деп ӱлгерин ылгaп кӧрӧликтер. Автордыҥ бийиктеҥ тӧмӧн кӧрӱжиле мында кӧскӧ кӧрӱнер тирӱ jурук jуралат: туулар, актар, салкындар, суулар - ончозы "мениҥ" деп, лирикалык герой ӱргӱлjик шӱӱлте айдат. Поэттиҥ jураганыла, туулар тымыкта турган эмес, "толкуланат", актар "чайбалган", салкын "сыны бӱктелип", тууларды ажат, суулар "салакталып" учат.
Лирикалык геройдыҥ санаалары бӱгӱнги ӧйдӧҥ кайра барып, ӧткӧн ӧйлӧрди эзедип, келер ӧйгӧ ичкери кӧрӧт. Оныҥ санаазыла мӧҥкӱлик Алтай седеҥ артар, алтайлар jaжына тӧрӧл jepиндe jуpтaap. Шак ла бу шӱӱлтени поэт такыдылар темдектерле кӧргӱзет: "адыныҥ бажын кучактап", деген эрмек ӱч такып айдылат. Алтай калыкты поэт ӱч ӱйеге бӧлийт: баатыр, алтай эр, бир уул - олор ӱч ӧйдиҥ темдеги. Ару jаштары сӱӱнчидеҥ, Алтайын кайкаганынаҥ, jӱрӱмле оморкогонынаҥ болор. Алтайыныҥ jаражын, эл-joныныҥ корболоп ӧскӧнин поэт кӱмӱрел санаала jетирет.
Лирикалу чӱмдемелди ылгаардаҥ озо поэт оны кандый айалгада, недеҥ улам, неге учурлап чӱмдегенин jартап алза jилбилӱ болор. Темдектезе, Ш. Шатиновтыҥ "Jол, сакылта ла эне" деген ӱлгери Ада-Тӧрӧл учун Улу jууны эзедип чӱмделген. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде албатыныҥ салымы ла jӱрӱми чындык jуралган: "Jол, / сен межиктий / Чӧйбӧйип, кайдаар чичкеердиҥ? / - Jyyгa! / Сакылта, / сен тежиктий, / Ӧзӧкти не ӱйтейдиҥ? / - Суруга! / Эне, / ачык эжиктий, / Эмди неге эриктиҥ? / Уулыма! / -Эки эрке балама-/ Эриме ле уулыма".
"Jол, сакылта ла эне" деп ӱч сӱр-кебер билдирер-билдирбес учуктарла тудушталып, кижиниҥ агару санааларын jетирет. Поэттиҥ талдап алган тӱҥдештирӱлери де коркышту курч ла чечен: "межиктий", "эжиктий", "тежиктий". Олор учук, ийне ле оныҥ ӱйдиндий колболыжып, бой-бойын толтырат. Межик коркымчылу, тежик ӧзӧкти де эмес, ӧйди ӧдӱп келген, jyy-чак туку качан токтоп то калган болзо, эне кижи, ачык эжиктий, эрин ле уулын сакыганча артат. Ӱч сӱр-темдек биригип, ӧткӧн ӧйдиҥ темдегин эзедип туру. Бодозо до, jол чӧйбӧйип, кайда да анда, кара точка болуп jоголот. Сакылта ӧзӧкти ӱйтеп, база онор, ӧскӧртӧ айтса, бир точкага ууланган. Энениҥ кӧрӱжи ӧчпӧй, чӧкӧбӧй, ойто ло ол точкага токтогон. Кӧскӧ кӧрӱнер бу сӱр-кеберлер биригип, бӱткӱл jypук jурайт. Эне кижиниҥ сакылтазын поэт бир ле joлдыклa айдып салган: "Эки эрке балама". Ӧскӧртӧ айтса, уулы чыдап, jyyгa атанган адазыла теҥдешкенче, энези эрин сакыганча. Поэттиҥ ӧскӧ ӱлгерлеринде айдылат: "Божогон дезе бу jууны, / Божобогон немедий... / Божобогон дезе бу jууны, / Божоп калган немедий...".
Сакылтаныҥ тереҥи, энениҥ турумкайы, чыдамкайы ла бӱдӱмjизи тӧмӧги jолдыктарда jолду jуралат: "Чуйдыҥ jолы jиликтий / Ӧзӧктӧрдо килтирейт. / Машина оды ийнедий, / Бӱрӱҥкийди шидӱлейт. / Кӱнӱҥ ле бозом эҥирде, / Jолго jаҥыскан чыгадыҥ. / Кӱӱлеген бу jӱрӱмде / Уулыҥды сакып турадыҥ".
Мында jaҥыc ла чике тӱҥдештирӱлер эмес, поэттиҥ аҥылу кӧрӱми ле сезими japт темдектелет.
Ш. Шатиновтыҥ "Jол, сакылта ла эне" деген ӱлгерин ӱренип тура, ӱренчиктер ритмикалу токтоду деген oҥдомолло таныжар. Озо ло баштап чӱмдемелдиҥ тыш бӱдӱмине ajapy эдер: кыска jолдыктар, ӱзӱктелген токтодулар, суракка каруу берилген эрмектер. Jолдыктарды кычырар тужында учурлу сӧскӧ согулта эдип, ӱнле ӱзӱктеп кӧргӱзер. Мынайда кычырганынаҥ токтодуныҥ учуры jарталып jaт. Ритмикалу токтоду дегени oл эрмек-сӧстиҥ ӱзӱктелгени, сӧстӧрди, jолдыктарды, бӱткӱл эрмектерди бой-бойлоpынаҥ аҥылаганы болор. Бу ӱлгердеҥ башка, ӱренчиктер П. Самыктыҥ ӱлгерлериле таныжып алар учурлу.
Шатра Шатиновтыҥ "Мен - таш кезер" деген ӱлгеринде лирикалык герой бойын как чӧлдӧ турган таш кезерле тӱҥдештирет. Бу сӱр-темдек Алтайдыҥ jeбpeнин лe aгaрузын керелейт. Jе бӱгӱнги кӱнде ол сӱре ле jеткерге учуpaйт: "Кӧксиме, кезикте, таҥма эдип, кем де мылтыктаҥ шыкайт. Эбире кей сылт эдип, таштар кандардый чарчайт". Эмезе: "Кандый да турист-таҥма бажыма мениҥ чыгат". Jе бот, кенетийин оныҥ чыдамкай кӧксине ачыныш, кородош, чугулданыш jуулат. Ачу-коронын бадырып болбой, лирикалык герой jeбpeн ӧйдиҥ jурукчызына баштанып, оны кату бурулайт: "О, Улу jурукчы, / Ачуумды эм оҥдозоҥ: / Чӧӧчӧй ордына кылышты / Колыма туттурган болзоҥ!".
Мынаҥ кӧргӧндӧ, Ш. Шатиновтыҥ лирикалык геройы чындык керек учун эрчимдӱ тартыжар кӱӱндӱ. Оны кандый да салкын aҥтapa согуп болбос. Ол кезер, чыдамкай, бойыныҥ сӧзине турар. Ӱлгердеги таш кезер кижиниҥ турумкайын, чыдалын, ийдезин керелеген сӱр-темдек болор. Ого коштой, ол ӧткӧн, келер ле бӱгӱнги ӧйди колбоштырып туру.
Бу ӱлгерди улалта тыва поэт Ю. Кюнзегештиҥ "Таштагы таҥма" ла "Таш jонотон улус" деген ӱлгерлериле ("Кӱн чалыткан Тува" деген jуунтыдаҥ) танышкадый. Анда база кезер таштыҥ сӱр-кебери jуралат: "Кулузындар бажында / Куу салкындар сыгырат. / Канчалыкты сананып, / Таш кижи сананат".
Ш. Шатиновтыҥ ӱлгеринде чилеп ок, мында городтоҥ келген улус таш кижини айланат, таш сӧстӧрди таныбайт: Оны ученый туш улус танып болбос учун автор оморкодулу айдынат: "Азияныҥ jaжыдын / Таш кижи айтпас. / Кӧчкӱндердиҥ joлдорын / Кӧргӱзип, белен ачпас. / Jебрендиктиҥ таҥмазы / Jepисте тымып, ундылат. / "Эркинду бол!" - деп, бу меге / Эрдинеҥ кимирт угулат".
Экинчи ӱлгерде тыны jок таштардаҥ кӧрӱмjилӱ эдимдер эткен устыҥ ижи jypaлат: "Тегин ле ташты алала, / Тындандырып ол ийет. / Теке-jуҥма алдында, / Тегерик мӱӱстӱ кедейет. / Тынданган таштарга мен кӧрӱп, / Тыва jеримди таныйдым. / Кезикте кенете ӧкпӧӧрип, / Jилимниҥ кимиртин тыҥдайдым" - деп, Ю. Кюнзегеш оморкойт. Тува jepи таш jонотон устарла байлык болзо, Алтай кандый эдимдерле aҥыланат? Класста эмес ӧйдӧ бу керегинде эрмек-куучын ӧдӧр. Адакы учында кӧчӱрмениҥ кееркедим кеми керегинде ӱренчиктердиҥ шӱӱлтезин билип алар.
Эркемен Палкинниҥ "Ээчий-деечий турадыс" деп ӱлгерди куучын кептӱ чӱмделген. Оны тӧрт бӧлукке бӧлип ылгагадый: башталганы jурамал, oноҥ ары кӧп улустыҥ ӱни, ӱчинчизинде, лирикалык геройдыҥ айдынганы, тӧртинчизинде - оҥдошконы.
Бу ӱлгерде jӱрӱмниҥ база бир учурлу сурагы тургузылган: jакшы ла jаман дегенин оҥдооры, кылык-jаҥныҥ jедикпестери ле оноҥ до ӧскӧ. Ээчий-деечий турган улус очереди jок кижиге кыйгастанып, кандый сӧстӧр айтпай туру деер! Поэттиҥ jураганыла: "казыр кӧстӧр jалтырайт", "очереди jок кӱрӱм", "турган немеҥ сениҥ не, jыдымар?" дежип, олор бурузы jок кижини актуга ла jабарлайт. Очереди jок кижи дезе, бойына да эмес, курортко барып jаткан койчыга билет садып берерге бачымдаптыр. Oҥдошкон кийнинде "кем де бажын jилбиркеп кӧдӱрди", "та нени де табынча билгилейт". Ончолоры койчыны кӧргӱлейт, сӧс joгынаҥ оныҥ ижин оҥдоп, баалап, "кара-кӱреҥ jӱзине кӧргӱлейт". Мындый тooмjыны сезип, тууразында турган "койчы нӧкӧр кемзинип, торт терлейт".
Поэттиҥ эрмек-сӧзи табылу ла тӧп, ӱлгерлежи кӧну ле быжу. Баш ла адакы уйгаштырулар сӱрекей эптӱ угулат. Jолдыктарда солыштыру тузаланып, поэт эрмек-сӧстиҥ учурлузын быжулайт: "Уча берер самолёт, тиркиреп! Ол курортко барып jaт, амырап".
Бу ӱлгерди ӱнле аҥылап кычырарга эптӱ: кайкал, сурактар, кӧп улустыҥ ӱнин тоолоп кӧргӱзери ле автордыҥ joбoш, jалакай сӧзи. Класста эмес ӧйдӧ бичиичиниҥ "Койчы" ла "Ак jaлаҥдар эбире" деген ӱлгерлерин кычырар. Поэттиҥ тоолу ла ӱлгерлериле таныжып, ӱренчиктер оныҥ jилбӱлерин ле ӱлгерлежиниҥ аҥылузын иле танып турар. Бу билгир 11 класста керектӱ болор.
Б. Бедюровтыҥ "Себи-Бажыныҥ jаҥары" (1964) деп ӱлгериле таныжып тура, ӱренчиктер 7 класста ӱренген "Jaш ӧктӧмниҥ jaҥapы" деген ӱлгерди эске алар. Ӱлгерде берилген сурактар ажыра чӱмдемелдиҥ тӧс шӱӱлтезин оҥдоп алгадый. "Малчыныҥ уулы туулардаҥ баштап ла барат узада". Оныҥ jолында эҥ бийик ажу Себи-Бажы. Поэт бу учурлу ажуны байлап кожоҥдойт:
| Себи-Бажы, Себи-Бажы! Себиниҥ чаҥкыр ажузы, Элес эдип удура Экпин согот салкындар. |
Сени ажып барганы Седеҥ jылдар ашканы. Сени jӱткип ӧдӧри - Амадуга jедери. |
Ӱлгерди тӧрт бӧлӱкке бӧлип jартаар. Кажызында ла Себи-Бажы адалат. Баштапкызында jиит уулдыҥ чаҥкыр амадузы, экинчизинде, "башка jӱрӱм башталат", ӱчинчизинде - jaш jӱpeктиҥ ӧкпӧӧрингени, тӧртинчизинде - оныҥ кожоҥы, эне-jериле эзендешкени. Ӱредӱге бараткан jиит уул "чэбирип слерге келерим" деп чертенет. Шак бу тужында класста эмес кычырарынаҥ Б. Бедюровтыҥ "Эл-jepиме эзеним" деген ӱлгериле таныштырып, поэттиҥ jӱрӱмиле, ижи-тожыла колбоор.
Албатыныҥ чӱм-jаҥдарына тайанып, Б. Бедюров тӧрӧл jepин алкайт. Ӱлгерде оос поэзияныҥ камааны бар. Jебрен алкыштыҥ кебериле чӱмделген jолдыктар кожоҥ кептӱ угулат: тургайыҥ, туткайыҥ, аккайыҥ... деген сӧстӧр ӱлгердиҥ кӱӱзин japaндырат. Чын ӧзӧктиҥ адын адап (Оҥдой аймакта Кулады jурт, Кожоҥчы-Арал, Ӱч-Сӱмер тайга), поэт jepин, карузыган jонын амыр jуртазын деп алкап туру: "Кулады ичи куулайып, / Куйунду jaлаҥ jаткайыҥ, / Кулунду малым улайын / Кутус маҥда калгайыҥ. / Ӱч-Сӱмер тайга, jӱc айас / Ӱргӱлjик шибее тургайыҥ. / Ӱйелик jоным, jол алас, / Ӱзӱлбей jуртыҥ туткайыҥ".
Поэттиҥ чыккан-ӧскӧн jepи байлу ӧзӧк. Ондо "кыйраларлу ак кайыҥ" бар, "кайанаҥ чыккан кара суу" аржан-кутук эм болот, "Кожоҥчы-Арал jаантайын коолоп-шуулап турат".
"Эл-jериме эзеним" деген ӱлгерде албаты озодоҥ бери jaҥдаган jаҥын jылыйтпайтыр. Калганчы jолдыкта поэт акту бойына бурулып, учурлу сӧстӧр айдат: "Эр бойыма кӱч болуп, / Эрлӱ jолым алтайым. / Эл-jериме ээ болуп, / Эркинимди тапкайым".
Калганчы jолдыкты ӧскӧртӧ "ырызымды" эмезе "эрjинемди тапкайым" деп кычыргадый.
Б. Бедюровтыҥ ӱлгерлериле танышкан соҥында, jопон поэт И. Такубоконыҥ ӱлгерлерин кычырар.
Г.И.Чорос-Гуркин не кижи болгонын jaш ӱйе jаҥы ла оҥдоп туру. Узак ӧйгӧ оныҥ адын алтайлардыҥ тӱӱкизинеҥ чек кырып салгандар. Адалып та турарда, оныҥ адын адаарга алтай улус jалтанатан.
"Чорос" деген ӱлгерде поэт Г. И. Гуркинниҥ jaш тужындагы jилбӱлериле оморкоп, арjанынаҥ jaaн jайалта табылганын темдектейт. Уулчак эбиреде ар-бӱткенди лаптап ajapып, бойына кайкамчылу телекей ачат. Кӧрӱлерин, санаада темдектеп алганын jурукчы тӱрген ле чаазынга эмезе бӧскӧ jypaп керелейтен. Бӱгӱн бис улу Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кайкамчылу телекейиле таныжып, кӱмӱрел санааларга алдыртадыс. Урокто тузалангадый литератураны ӱредӱчи бойы талдап алар. Ӱренер ле кычырар бичиктерде Г. И. Чорос-Гуркинге учурлалган эки ӱлгер бар: А. Адаровтыҥ "Гуркинниҥ jуруктарын кӧрӱп тура..." ла Г. Кондаковтыҥ "Оныҥ jуруктарында туулар тынгылайт". Бу ӱлгерлерди кычырып, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Н. Рерихтиҥ jуруктары керегинде куучын ӧткӱрер.
С. С. Суразаков jаҥыс ла куучындар ла романдар чӱмдеген эмес, лирикалу ӱлгерлер база чӱмдеген.
"Кышкы jолдо" деген ӱлгерди кычырганда, санаада jеерен атту jорыкчыныҥ joл-jopыгы jуралат: кышкы кӱн, jол узун, агаштар шуулажат, кожоҥ jайылат, салкын биjелейт, кар айланат. Шак бу айалга сагышта "кӧбӧлӧк кардый айланган санаалар эбелтет", чокымдап айтса, поэттиҥ кӧксинде кӧнӱ кожоҥ чӱмделтир. Оныҥ да учун автор "мени бу joл сӱӱндирет" деп jартын айдат. Ӱлгердиҥ кееркедим кемине ajapып, тӱҥдештирӱлерди чыгара бичидер: "Кӧбӧлӧк кардый айланган санаалар", "jӱpeгим топшуурдыҥ кылындый согулат", эмезе олицетворениени табар: "салкын биjeлeйт", "jӱpeгим коолойт". Бу ӱлгерди А. С. Пушкинниҥ "Кышкы эҥир", "Кышкы jол" деген ӱлгерлериле тӱҥдештирип кӧрӧр.
Б. Суркашевтиҥ ӱлгерлерин ӱренер тушта бу чӱмдемелдерге такып бурылып, олордыҥ шӱӱлтезин быжулаар. Анчада ла "Ӱлгер бичиири албан эмес" деген чӱмдемелге ajapy эдер.
Ӱренер ле кычырар бичиктерде Б. Суркашевтиҥ ӱч ӱлгери берилген. Айдарда, ӱренчиктер поэтле таныжып, оныҥ чӱмдемелдерин ылгаар. Озо ло баштап темдектегени - Б. Суркашев - су-алтай кӧрӱмдӱ, байлык сӧзликтӱ лирикалык ӱлгерчи. Оныҥ ӱлгерлери кожоҥ кепту кӱрмелгезиле аҥыланып туру. Шак бу темдектерди берилген ӱлгерлердеҥ таап, ӱренчиктерди поэттиҥ куулгазын телекейине апарар. Сурактарга каруу берип тура, кӧскӧ кӧрӱнер jурук jypaп, ыҥ-шыҥ айалганы, амыр кӱӱн-тапты jeтирергe амадаар. Кижи бойыныҥ кӧрӱмин ар-бӱткенниҥ, аҥ-куштыҥ сӱр-кеберлери ажыра кӧргӱскенине ajapy эдер. Бу ӱлгердиҥ чӱмделген эп-аргаларын оҥдоп, ӱренчиктер танынаҥ чӱмдеерге ченеер.
Экинчи ӱлгерди кычырып, блааш-тартышту куучын ӧткӱргедий: лирикалык герой нениҥ учун бойын "баскын", "joшкын" деп бурулайт. Бӱгӱнги ӱйе бойын анайда бурулаар эди бе? Бу jӱрӱминде ол нени эдер аргазы бар? ла о. ӧ. Б. Суркашевтиҥ мындый ок ӱлгерлериле jилбиркегендер "Солоҥыны тӱженгеним" (1968), "Ак сӱмерлер алдында" (1974) деген ӱлгерлик jуунтыларды алып кычырар аргалу. Класста эмес кычырарында дезе: "Ӱлгер бичиири албан эмес" деген ӱлгер болор. Шак бу чӱмдемелди кычырып, поэт кижиниҥ ижиле таныжар. Ол ок ӧйдӧ бу - бичиичиниҥ айдыныжы деп jартамал берер. Поэттиҥ ижи каруулу, ого кажы ла сӧс кереес болуп туру. Оныҥ да учун Б. Суркашев агару поэзияны эрjинеле тӱҥейлейт: "Акчага болуп, ӱлгер бичибезим, / Агару поэзия сени артатпазым. / Алтайым деп айдынган эдим, / Албатым деп сананган эдим" - деп, ӱлгерчи "Качан да ӧчпӧс кӧрӱ" деген ӱлгерде чӱмдейт. Поэзия керегинде куучыннаҥ эдиски-кӱӱ ле jуранышка кӧчӱп, бу иштер бой-бойлорына jуук ла чӱмдеер эбиле jӱзӱндеш болгонын темдектеер.
Ӱренчиктер чӱмдеп ченезе, "Л. Кокышевтиҥ jaш тужынаҥ" деген эске алынышка баштанып, проза ла поэзияныҥ аҥылуларына ajapy эдер. Прозада кӧскӧ кӧрӱнер тирӱ jyрук jуралган болзо, ӱлгерде кандый бир учурал аайынча кӱӱн-тап эмезе санаа айдылат. Jуралганы ла айдынганы деген оҥдомолдорго чике jартамал болор.
Бу ок шӱӱлтени Л. Кокышевтиҥ "Jерлик гладиолус" деген ӱлгери аайынча japтaap.
Мынаҥ кӧргӧндӧ, кычыраачы бичиичиге jӧмӧжип, бодоштыра санаанат ла кожо шӱӱжет, керек дезе не болорын озолондыра сезип те турар. Литература ла jӱрӱмде андый темдектер толо. Бичиичи кижиниҥ jӱрӱми аҥылу деп бис ӧрӧ айтканыс. Jӱрӱмде ширтеп, узак ӧйгӧ сананып, кӧргӧнин-укканын ол сезимjи ажыра сӱр-кебердиҥ болужыла jeтирет. Кандый бир учурал керегинде бичип тура, ол бойыныҥ оҥдогонын, кӱӱнин ле сезимин чыгара айдат.
"Jерлик гладиолус" деген ӱлгер неге учурлалганын эки сӧслӧ айтса, тайганыҥ чечеги кӱнге ле чыкка jединип болбой чалдыгат. А чын, бу мындый учурал ар-бӱткенде jаантайын туштайт. Jе бу учурал Л. Кокышевтиҥ ӱлгерлериниҥ jӧк ле темазы болтыр. Тӱҥдештирип кӧрзӧ, ӧрӧги айдылганы ӧҥ-сӱр jок, тыны jок сӧстӧрлӧ бичилген. Чечектиҥ чалдыкканы кемди де ӧкпӧӧртпӧди, санандырбады. Ӱлгерде дезе бичиичиниҥ килеҥкей jӱpeги, турумкай кӱӱни, jана баспазы сезилет. Чечектиҥ сӱр-кебери ажыра поэт тереҥ учурлу шӱӱлте айдат. Ӱстине мынайда кандый да поэт эмес, jаҥыс ла Л. Кокышев чӱмдеер аргалу. Ӱлгерде оныҥ изи, ӱредӱ-jайааны сезимjилӱ.
"Jерлик гладиолус" деген ӱлгерде улустыҥ кӧзине jаан илинбес чечек керегинде айдылат. Поэттиҥ jураганыла ол тынду: "Кӧк тайганыҥ караҥуй тӱбинде / Кӧстӧҥ туура гладиолус ӧскӧн. / Кӱнге удура ол joбош чӧйилип, / Кӱчи jетпей, араайын ӧлгӧн".
"Чакту агаштар" кӱнниҥ jаркынын ла jepдиҥ чыгын гладиолустаҥ блаап апаргылайт. Оныҥ шылтузында чечек jарыкка ла чыкка jединип болбой, эрте чалдыгып, араайын ӧзӧт. "Je jac ла келзе, гладиолус чечек / jадыктаҥ тайанып, бажын кӧдӱрет. / Чичкечек колыла тазылдаҥ тудунып, / Катап ла кӱнге удура чӧйилет" - деп, поэт ӱлгердиҥ учындагы jодыктарын кӧдӱриҥилӱ кӱӱн-санаала ӱлгерлейт. Ӧскӧртӧ айтса, чечектиҥ сӱр-кебери ажыра Л. Кокышев кижиниҥ салымы, турумкайы ла чӧкӧбӧзи керегинде, кижи jӱрӱмде бойыныҥ jepи ле учуры учун тартыжуда деп ойгор шӱӱлте эдет. Мындый ӱлгерлер jажын-чакка чӱмделген.
Бу ок шӱӱлтени бичиичиниҥ прозалап чӱмдегенинеҥ кычыргадый. Л. Кокышевтиҥ "Туулардаҥ келген балдар" деген повезинде шак бу учурал керегинде айдылат. Ӱренчиктер оны эске алып, недеҥ улам автор ол jолдыктарды чӱмдегенин japтап алар.
Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ "Ундыбагар" деп ӱлгериле 8 класстыҥ курсы божоп jaт. Поэт бойыныҥ чӱмдемелин jaҥы ӧзӱп jаткан балдарга учурлайт. Jакылта кеберле чӱмделген бу jолдыктар тереҥ шӱӱлтелӱ. Бир де эмеш ӱредиркебей, je бойыныҥ ӧйди озолондыра кӧрӱмиле поэт алтай балдарга баштанып, тӧп санаа айдат: кижи ле jep тудуш, Алтай ла албаты бирлик. Jерин jepигeн, билееркеген, jамыркаган, сайыркаган, тыҥзынган улустыҥ кылыгын jаратпай, поэт ӧдӱҥир сӧстӧр чӱмдейт: Сайыркап, jоноордыҥ jӱрӱмин билбезеер, / Санаалу бис деп сананбагар, балдар. / Тӧрӧл jоноордыҥ тилин ундызаар, / Тӧрӧлис бар деп айтпагар, балдар.
Тӧрӧлим, албатым, тилим деген синонимдер бирлик ле бой-бойлорыла колбулу болгонын ӱлгердиҥ кажы ла jолдыгы керелейт. Алтайыс поэттиҥ jураганыла "кӱркӱрегеп чакпынду сууларлу, ышталып калган чанкыр тууларлу", Алтай арчын jытту: "Ойногон Алтайды jектеп те койзоор, / Озогы ла бойы ол артып калар..."- деп, поэт бӱдӱмjилӱ ӱлгерлейт. Туулу Алтайда алтай укту улус jуртайт "кургаткан курут курсагы болот". Алтай тилдиҥ учурын поэт мынайда ӱлгерлейт: "Тӧртӧн тилге ӱренип те алзаар, тӧрӧл тилигер слердиҥ артабас".
Бириктире кӧрзӧ, бу ӱч оҥдомол: jep, эл-jон, тил - jaантайын бирлик болор учурлу. Андый болорго, албаты "ӧмӧлӱ-jӧптӱ, эптӱ" jypep jаҥду. Бу шӱӱлтелер ӱлгердиҥ калганчы ӱч мадагында japт айдылган. Урокто ӱренчиктер "Ундыбагар" деген ӱлгердиҥ орус тилге кӧчӱргениле таныжып, кӧчӱреечиниҥ узын да темдектеер аргалу.