Драма театрла колбулу жанр. Оныҥ кӧргӱзӱлери сценада ӧдӱп jaт. Эпикалык чӱмдемелге кӧрӧ, драмада керектиҥ аайын кӧргӱскедий айалга jок. Ылгый ла геройлордыҥ айдыныжы эмезе эки-ӱч геройдыҥ куучындашканы болор. Эрмек-куучын ла ойын ажыра геройлордыҥ кылык-jаҥы бӱткӱлинче jарталат. Драмада jӱpӱмниҥ кандый бир сурагы тургузылган. Тӧс jерде - геройлордыҥ удурлаш-тартыжузы (конфликт). Айдарда, драмалу чӱмдемелди ылгаарга, озо ло баштап, геройлордыҥ эрмек-сӧзин тьҥдалап, бой-бойлорына колбузын jартап алар. Оныҥ кийнинде драмада кандый удурлаш-тартыжу (конфликт) ӧдӱп турганым темдектеер.
Драманы кычырарга ӱренчиктер кӱчсинип турар эмезе, jаан кӱӱнзебес. Оныҥ учун берилген ӱзӱктерди класста рольдорго бӧлип, кычырза артык. Ӱренчиктер 5 класстаҥ ала басняны jӱзӱндеп кычырып темиккен. Мында тӧс ajaруны геройлордыҥ эрмек-сӧзине ле сагышта эбелтерине (воображение) эдер. Кыскачак jтирӱ-jолдыктардаҥ автордыҥ да кӱӱнин jартап алгадый. Ол ок ӧйдӧ теорияныҥ сурактарын аҥылап темдектеер. Ӱренчиктердиҥ эрмек-сӧзинде: ойын (действие), кӧргӱзӱ (акт), айдынганы эмезе таҥ сӧс (монолог), орток куучын (диалог), кириш сӧс (реплика), текстке jартамал сӧс (ремарка) деген оҥдомолдор болор учурлу.
Кӧргӱзӱ-ойын (спектакль) ла пьеса деген оҥдомолдорды база ылгаштырар. Баштапкызын сценада тургузарда, ондо актерлор, режиссер, jурукчы ла оноҥ до ӧскӧлӧри туружат. Режиссер бойыныҥ кӧрӱмиле эмезе артист бойыныҥ ойногоныла пьесаны тындандырып, кӧргӱзӱ-ойынга кандый да кубулталар, jаҥыртулар кийдирет. Бу тужында тургузаачылардыҥ чӱмделге ижин аҥылап темдектегедий. Ол ок пьесаны ӧскӧ режиссер база башка эттире тургузар аргалу.
Ӧрӧ айдылганын бириктирип, ойто текши чокымдап темдектейли. Баштапкызында, драманы кычырарга, кӧрӧргӧ, кычыраачы эмезе кӧрӧӧчи бойы авторло кожо сананар, эдилгелерди санаада улалтар ла санаада jуруктар jypaap. Экинчизинде, пьесаны рольдорло jӱзӱндеп кычырар, геройлордыҥ ӱнин кубулта кӧргӱзер. Ӱчинчизинде, сӧзликле иштеер, геройдын айткан сӧзине, эрмегине ajapy эдип. Тӧртинчизинде, автордыҥ кӱӱнин темдектеер. Бежинчизинде, jаҥы оҥдомолдорды чике тузаланар.
Айдарда, драманы урокто ӧдӧр тушта ӱредӱчи кире сӧс айдып, пьесала бӱткӱлинче таныштырып, кӧргӱзӱлерди бӧлӱктеп ылгап, бириктире сӧс айдар. Ӱредӱчиниҥ сӧзинде пьесаны сценада тургусканы керегинде jакapy эдер. Темдектезе, "Тумантык Аркытты" озо ло баштап Каспа jypттыҥ jашӧскӱрими белетеп тургускан. Баштапкы кӧргӱзӱ-ойынныҥ фото-jуруктарын кӧргӱзип, ӱренчиктерди jилбиркедер. Оныҥ кийнинде драмала бӱткӱлинче таныжар. Л. В. Кокышевтиҥ "Тумантык Аркыт" деп драмазы кӧп улуска таныш. Текстти кычырары кӱч, нениҥ учун дезе, озо ло баштап, ол ӱлгерлеп чӱмделген; экинчизинде, чӱмдемелдиҥ кеми jaaн; ӱчинчизинде, оныҥ геройлоры кӧп. 8 класстыҥ ӱренер бичигинде бу драма кыскартылып берилген.
Л. В. Кокышев "Тумантык Аркыт" деп драманы 1969 jылда чӱмдеген. Драмадагы керектер Алтайда граждан jyy ӧйинде ӧдӱп jaт. Тӱӱкилик jанынаҥ кӧргӧжин, бу чӱмдемелде блааш-тартыжу сурактар кӧп. Ӱстине, Л. В. Кокышев тӱӱкилик керектерди jаҥысjандай, jартап айткажын, классовый jанынаҥ кӧргӱскен. Мында автордыҥ бурузы база jок.
Jуук ӧйлӧргӧ jетире литературада "партийность", "классовость" деген оҥдомолдор тирӱ болгон. Эмди андый бӧлиништеҥ айрылып, ончо керектерди текшикижилик jанынаҥ кӧргӧдий. "Слер кем: эсер бе, националист пе?" - деген суракка, Коро мынайда каруу jандырат: "Мен кем де эмес. Мен алтай кижи". Ӧскӧртӧ айтса, Коро Алтайдыҥ ла эл-jоныныҥ jилбӱзин корулап, бойыныҥ каруулузын oҥдойт. Текши кӧрзӧ, "Тумантык Аркытта" jаҥы jӱpӱм учун тартыжу ӧдӱп jат.
Бу чӱмдемелди ӱренер бичикке кийдиргенининҥ бир шылтагы - ол 8 класстыҥ ӱренчиктери драма деген жанрла, оныҥ аҥылу темдектериле таныжар учурлу. Экинчизинде, Л. Кокышевтиҥ тили jеҥил учун; ӱчинчизинде, ӱлгерлеп чӱмдегени солун. Айдарда, драманыҥ тӱӱкилик сурактарына jaaн ajapy этпей, оныҥ кееркедим учурын кӧргӧдий.
Эмдиги алтай литературада драма деп жанр jок болгонын сезип, Л. Кокышев пьеса бичиир амадулу jӱpтиp. Ол керегинде хакас бичиичи М. Е. Кильчичаков мынайда эске алынат: "Пьеса бичизем, оныҥ баштапкы кычыраачызы Слер болорыгар" - деп, бир ӧйдӧ Л. Кокышев кокырлаган айас ого айдыптыр. Je бичиичи сценада тургускадый jaaн пьеса чӱмдебеген, а кенейте ле бир кӱч жанрды - драманы талдап, прозала да эмес, ӱлгерлеп чӱмдеп jат. Бу жанрга Л. Кокышев канайда келген дезе, озо ло баштап, оос поэзия ого болушту болгон. Экинчизинде, бичиичи ӱредӱдеҥ jанып келеле, П. А. Чагат-Строевтиҥ чӱмделгезиле jaантайын jилбиркептир, анчада ла "Кара-Корум" деген тууjызыла. Ӱчинчизинде, шак бу jылдарда Л. Кокышев А. С. Пушкинниҥ "Ӱлгерлер ле тууjылар" (1962) деген бичигин алтай тилге кӧчурип чыгартыр. Анда "Борис Годунов" деп драма база бар. Айдарда, ӱлгерлеп чӱмдеери бичиичиге солун эмес болгон. Чокымдап айтса, драманы чӱмдеер эбин ол орус классиктердеҥ ченемел алып ӱрентир. Ӧрӧ айдылганын тексттеҥ чике кӧргӧдий: "Тумантык Аркытта" диктордыҥ сӧзи бойыныҥ кӱрмелгезиле, ийдезиле П. А. Чагат-Строевтиҥ ӱлгерлежине тӱҥей. Драманыҥ башталганында М. В. Чевалковтыҥ ("Алтайдыҥ аҥдары"), М. В. Мундус-Эдоковтыҥ ("Каракуланыҥ jаргызы") басняларыныҥ камааны иле сезилет. Керек дезе, геройлордыҥ ады да аташ угулат: jайзаҥ Кара-Кула, оныҥ болушчызы Темичи ле оноҥ до ӧскӧ. Тургузылган аайыла кӧрзӧ, Алтайдыҥ аҥдары jуулып, jyyн ӧткӱрген чилеп, драмада jыргал ӧдӱп jат. Чокымдап айтса, Кара-Куланыҥ уулы Коро ӱредӱдеҥ jaнып келгениле колбой, jaйзаҥ jонын кӱндӱлейт. Бу jӧк ле меке. Jуулган улузына Кара-Кула jaҥыс бойыныҥ кату jакарузын jетирип jат: "Калчак каанга кара албаты болужар учурлу. Камчызы jогынаҥ мал мал болбос, кааны jок албаты албаты болбос".
Мынаҥ ары драманы ойындарга, кӧргӱзӱлерге бӧлип ылгаар. Ӱренер бичикке кирбеген баштапкы ойынныҥ баштапкы кӧргӱзӱзинеҥ билип алатаны - ол jалчы болгон jемирей jалтаныш jоктоҥ Кара-Кула jайзаҥла удурлажат, тартыжат. Бу удурлажуны кӧрӧлӧ, Коро адазына болужардыҥ ордына, jокту jемирейдиҥ адаанын алып jaт. Айдарда, ӱренчиктерге japтап беретен баштапкы удурлаш-тартыжу - ол адазы ла уулыныҥ ортодогы jӧпсинишпестер.
Баштапкы ойынныҥ экинчи кӧргӱзӱзинде кубарлаш jииттердиҥ jаркынду сӱӱжи jуралат: Коро ло Карана jаштаҥ ала кожо ӧскӧн. "Туку ол аркада сен кой кабырып jypeтеҥ. Ончо балдардаҥ качала, ойноорго сеге келетем" - деп, Коро, алдындагы ла чылап, эске алынат. "Ол ӧйлӧр качан да келбес. Ол балдар ойто бирикпес. Олор эмди эки салымду, ортозы ыраак, эки jолду" - деп, Карана, Кара-Куланын билезинде jалчы болуп jӱpгeн кыс, соок ло тӧп каруу берет. Коронын айдынганынаҥ ол Карананы эмдиге ле сӱӱп турганы сезилет. Бу сӱӱшти Коро Алтайынаҥ ыраакта jӱреле сескен. Орус jepre jӱреле, ол "ончо jанынаҥ jӱрӱмди шиҥдептир, алтай улустыҥ jӱpӱмин санантыр". Эмдиги ӧйдӧ ол алаҥзыйт: "Кандый jол талдаарын мен билбезим". Ого адазыныҥ "алкы-jӧӧжӧзи де, ак малы да керек jок". Ол албатызы учун тартыжарга белен.
Экинчи ойынныҥ экинчи кӧргӱзӱзинде аргалу-чакту jaйзаҥныҥ уулы Коро Кара-Корум управага болуш эдип, акча ордына, партизандардыҥ отрядына акту кӱӱниле кирип jaт. Бӱдӱмjиге кирген Коро jаҥы jӱpӱм учун ак бандиттерле jана баспай тартыжат.
Бежинчи кӧргӱзӱде Карана Короны joктоп, тереҥ кунугып, санааркайт. Бу ла ӧйдӧ Коро, сӱӱштиҥ кычырузын угуп ийгендий, Карананыҥ алдына турат. Карана Короныҥ ӧскӧргӧнин сескен, талдап алган jолын jараткан ла алкаган. Ол бойы да сӱӱгенин ээчиде калапту jyy-согушка барар кӱӱндӱ.
Ӱчинчи ойынныҥ тӧртинчи кӧргӱзӱзинде адалу-уулдуныҥ тартыжузы jуралат. Текши эл-jонныҥ кереги билениҥ jилбӱзинеҥ, бир кижиниҥ амадузынан чик jок артык болгонын бу ӱзӱк керелейт. Мынайда драмадагы оок керектерди бириктирип, геройлорды эки бӧлӱкке бӧлигедий. Эмди олордыҥ сур-кеберин, кубулталу кӱӱн-санаазын ла кылык-jaҥын jаҥынаҥ кӧрӧр арга бар.
Драманы ӱренерине ас час берилген. Андый да болзо, драма деген жанрдыҥ аҥылу темдектерин быжулаарга ӧй арттыргызар. Калганчы урокто драманы бӱткӱлинче кӧрӱп, автордыҥ тилине, тузаланган эп-аргаларына ajapy эдер, кыска кӧргӱзӱ-ойын белетеер, таҥ сӧскӧ, айдынышка темиктирер.
Бириктире кӧрзӧ, Л. В. Кокышевтиҥ "Тумантык Аркыт" деп чӱмдемелинде Туулу Алтайда jаҥы jӱpӱм учун тартыжу кӧргӱзилген. Ӱстине jaҥыc ла актар ла кызылдардыҥ удурлажузы эмес, геройлор бойыныҥ jерин ле jолын таап, jӱрӱмде эрчимду туружадылар.
Класста эмес ӧйдӧ Горно-Алтайсктыҥ эмдиги республикан драмтеатрында тургузылган пьесаларды (А. Адаровтыҥ, Л. Кокышевтиҥ, Б. Укачинниҥ, J. Каинчинниҥ ле о. ӧ.) эске алынар. Кем де радио - эмезе телеспектакль кӧргӧнин jeтиpep. Мынайда ӱренчиктерди школдыҥ драмкружогыла jилбиркедер аргалу.