Кандый ла кееркедим чӱмдемелде jӱpӱмниҥ бӱткӱл jyругы (эпикалык ла драма бӱдӱмдӱ чӱмдемелде) эмезе кандый бир бӱткӱл ал-санаа (лирикада) jуралат. Анда бичиичиниҥ бирлик шӱӱлтези, айдарга сананган амадузы салынган. 8-чи класстыҥ ӱренчиктери литератураныҥ тӧс бӱдӱмдериле (лирика, эпос, драма) таныжар аргалу. Литературоведениениҥ бу терминдерин jӱрӱмде бис чике адыла адабай, jeҥилинче поэзия, проза ла драматургия деп айдадыс. Мынайда адаганы бичиичиниҥ чӱмделгезин толо шиҥдееринде jарамыкту. Темдектезе, А. Адаровтыҥ поэзиязы, прозазы, драматургиязы керегинде куучын ӧткӱргедий. Je поэзия дегени не болор? Кычыраачылар анайда ӱлгерди адайт. Бу сӧс орустап "стих" деп кӧчӱрилет. Je тyyjы да, драма да ӱлгерлеп чӱмделген болор. Айдарда, прозалап та, ӱлгерлеп те бичиген чӱмдемелде japкынду поэзия, ӧскӧртӧ айтса, сӱр-кеберлер бар. Ол jогынан чӱмдемел jилбилӱ эмес болор. Бириктире айтса, поэзия деген сӧс чӱмдемелдиҥ кееркедим кемин, автордыҥ тузаланган эп-аргаларын керелейт.
Лирика деп кӱр-кӧгӱсти кӱйбӱреткен кӱӱн-санааларды кӧдӱриҥилӱ сӧстӧрлӧ чыгара айткан поэзияныҥ аҥылу бӱдӱмин адап jaт. Лирикалу ӱлгерде кижиниҥ сӱӱнгени, оморкогоны, сӱрнӱккени ле кородогоны темдектелет. Кыскарта айтса, лирика - ол jӱpeктиҥ сызы, сӱӱнчизи, онтузы ла ӱни. Лирика деп сӧс грек тилдеҥ келген. Лира дегени - алтайлап "ойноткы". Алдында ӱлгерлерди лирага jӧмӧштире кожоҥдойтон. Учурыла лирика публицистика ууламjылу эмезе ар-бӱткенге, сӱӱшке учурлалган ла ойгор шӱӱлтелу болор.
Лириканыҥ жанрлары башка-башка адалат: jaҥжыккан аайынча кожоҥ (темдектеп алза, Б. Бедюровтыҥ "Эл-jeриме эзеним") эмезе литературоведениеде текши адыла баллада (Л. Кокышевтыҥ "Тайгыл керегинде баллада"), элегия (Э. Палкинниҥ "Ак jалаҥдар эбире"), санаа (А. Адаровтыҥ "Гуркинниҥ jуруктарын кӧрӱп"), кереес сӧс (Л. Кокышевтыҥ "Ундыбагар") лӧ оноҥ до ӧскӧ.
Лириканыҥ аҥылу темдектериниҥ бирӱзи - сӱр-кебер. Чокымдап айтса, автордыҥ эмезе лирикалык геройдыҥ кӱӱн-табын, санаа-шӱӱлтезин аҥылу сӱр-кебер ажыра jeтиргени. Темдектезе, П. Кучияктыҥ "Алтай" деген ӱлгеринде сӱр-кебер jӱк ле сомдолып келеткен болзо, Л. Кокышевтиҥ "Jерлик гладиолус" деген ӱлгеринде кижиниҥ салымы гладиолус чечектиҥ сӱр-кебери ажыра jуралат. Мында jӱpӱм чике адалбай да турган болзо, je ӱлгерди тӱгезе кычырып, шак оныҥ тӧс шӱӱлтези - jӱрӱм учун тартыжуда jӱрген кижи деп оҥдоп jадыс. Сӱр-кебер jaaнтайын ӧйлӧ кубулып, ӧскӧрип, jаҥы учур алынар jаҥду. Оныҥ кубулганы алтай кижиниҥ кӧрӱмиле, чокымдап айтса, лириканыҥ jаҥжыгуларыла, jаҥыртузыла колбулу.
Сӱр-кебердиҥ бийик кемине jеткени - сӱр-темдек. Бу оҥдомолды III. Шатиновтыҥ "Meн - таш кезер", Л. Кокышевтиҥ "Аргымак" деп ӱлгерлери аайынча jартагадый. Сӱр-кебер jaҥыc ла поэзияда болор эмес, прозада да тереҥ учурлу. Темдек эдип, Jыбаш Каинчинниҥ "Кӧзибисте Кӧк-Кайа", Чынгыс Айтматовтыҥ "Ак кереп" деп чӱмдемелдерин алгадый. Бир ӱӱр сӱр-кеберлердиҥ болужыла бичиичи ойгор шӱӱлте айдат.
"Ак кереп" деп повестьтте кордондогы улустыҥ japaбас кылыгып кӧрӱп, уулчак, повестьтиҥ тӧс геройы, санаада балык болуп кубулала, чӧрчӧкти ээчиде, суула jӱзӱп jӱpӱп калды. Анайып, ол ак керепте адазына jедип баргандый бодолот. Бистиҥ оҥдогонысла, балык качан да унчугып болбос, ол чыдамкай, ол jаҥыс ла ару сууны талдап jӱреp. Уулчактыҥ ару санаалары кижиниҥ jаман кылыктарын jеҥип чыгат. Литературада мындый темдектерди кееркедим чындык деп адап jaт. Сӱр-кебер ле сӱр-темдек автордыҥ кӧрӱмиле, билгириле, санаа-кӱӱниле jyyк колбулу.
Эпоско куучындап айдар жанрлар кирип jат: чӧрчӧк, кай чӧрчӧк, куучын, повесть, роман ла оноҥ до ӧско. Олордыҥ тӧзӧгӧзинде кандый бир учурал салынган. 8-чи класстыҥ ӱренчиктери куучын ла повестьти aҥылап билер. Олордыҥ кӱчсингени - роман. Бичикте И. Шодоевтиҥ "Кызалаҥду jылдар" деп романыныҥ ӱзӱктери берилген. Кеп куучындарга тайанып, автор Алтайда чын болгон керектерди кӧргӱзет.
Тӱӱкилик роман деп жанрдыҥ тӧс темдектери - озо ло баштап, аҥылу айалга ла ӧткӧн ӧй, чын болгон учуралдар ла геройлор. Jурамалдардыҥ болужыла геройлордыҥ кылык-jаҥы, амадулары jарталат, автордыҥ санан тапкан шӱӱлтези чокымдалат.
"Кызалаҥду jылдар" деген романда алтайлардыҥ ат-нерелу тартыжузы бӱдӱмjилӱ кӧргӱзилген. Чӱмдемелди ӱренери "Тарык" деген бажалыктаҥ башталат. Бир jанынаҥ, бу ӱзӱк чӧрчӧккӧ тӱҥей. Бу ӱзӱктеҥ башталганы - ӱренчиктердиҥ jилбӱзин ууламjылап, кӧнӱ кычырарына jол ачат. Экинчи jанынаҥ, бу кеп куучын эмес, автордыҥ бодоштыра сананганыла чындык jӱрӱм jуралат.
Алтайлар кӧп jылдардыҥ туркунына олjочыларга тоноттырып, айдуга барганы бу ӱзӱкте jарт кӧргӱзилген. Иван Васильевич Шодоев чӱмдемелин jеҥӱдеҥ баштабаска, jылдарла тескерлеп, кайра барган. Jeҥӱлep 16 jылдыҥ бажында башталарда, бу ӧйгӧ jетире олор кыйын-шырала jатканын "Тарык" деген ӱзӱк чокым кӧргӱзет. Ӱчинчизинде, бу ӱзӱкти кийдиргени, тӧс геройлордыҥ бирӱзиле, Карчагала, Тарык jaштаҥ ала таныш болгоны jарталат. Айдарда, ӱренер бичикте романнаҥ ӱч бажалык кыскартылып кийдирилген. Jе ӱренчиктер романды бӱткӱлинче кычырып алза, куучын ӧткӱрерге jарамыкту болор. Нениҥ учун дезе, анда алтайлар орустардыҥ тергеезине киргени, наjылык кӱӱн-тапты быжулаганы бирлик керек болуп jaт. Чӱмдемелдиҥ учында сурактар ла jакылталар бар. Оны ӱренчиктердиҥ jилбӱзине тайанып кӧндӱктирер. Темдектезе, слердиҥ jерде озогы jyy-чак болгоны керегинде кандый кеп куучындар бар? Ӱренчиктердиҥ билгирин jaҥыc ла угуп эмес, бичидип тазыктырар, кееркедим сӧслӧ jypaп чӱмдеттирер. Jаан ишти романныҥ адып jартаарыла колбой, кажы ла бажалыктыҥ адын учурлап адаганына ajapy эдер. Романды тӱгезе кычырган соҥында, ӱредӱчи тӱп-шӱӱлте эдип jат. И. В. Шодоевтиҥ 1967 jылда кепке базылып чыккан ла 1973 ле 1983 jылдарда такып кепке чыгарылган романы алтай эл-jонды очокты айландыра jyyп, кӧгӱс-санааны бириктирип, jaт корбоны оморкодот. Оныҥ тӧзӧмӧлинде албатыныҥ кеп куучындары ла озодо болгон учуралдар салынган. Романныҥ геройлоры да атту-чуулу кезерлер. Олор керегинде албаты ортодо куучындар бар. Темдектезе, "Аргымак" деп кеп куучын.Оны ӱренчиктер, класста эмес ӧйдӧ кычырар аргалу. Тӱӱкилик бичик алтай эл-joнго керектӱ ле тузалу болгонын оҥдоп, И. В. Шодоев озогызын ойгортып, укканын тереҥжидип, билгирин jуунадыптыр. Алтайлардыҥ тӱӱкилик салымы керегинде ӱренчиктер М. В. Чевалковтыҥ "Чӧбӧлкӧптӱҥ jӱpӱми" (1866), Т. Тобоеваныҥ "Кызыл Аркыттыҥ кызы" (1989) ла оноҥ до ӧскӧ бичиктердеҥ кычырар аргалу. Класста эмес ӧйдӧ Б. Бедюровтыҥ бичип алганыла "Солотонныҥ уулдары" деп кеп куучынла таныжар.
С. С. Суразаковтыҥ "Улалу" деген jетире чӱмделбеген романы 1977 jылдаҥ ала чӱмделген. Ондо XIX чактыҥ керектери jаркынду jуралган. Геройлордыҥ кезиги чын болгон улус: "Табытканыҥ сӱр-кебери Тобоковтыҥ, алтай коjойымныҥ jӱрӱминеҥ бичилген. Тодогошевтер база чын jӱpгeн улус...
"Улалу" деп роман аайынча иштенедим - деп, бир туштажуда С. С. Суразаков шиҥжӱчи Г. В. Кондаковко jeтиpтир. Куучынды Тобоков коjойымныҥ jӱpӱминеҥ баштаарым. Оныҥ билези, угы-тӧзи байыганын алтай албатыныҥ jӱpӱми ажыра кӧргӱзерим... Анда мындый учурал болор. Серкпе кӱйӱп jaт, ӧрт тужында Тобоковтордыҥ бирӱзи серкпениҥ акчалу кайырчагын уурдап алган...".
Ӧскӧ jерде Г. В. Кондаков мынайда эске алынат: "Туулу Алтайда капитализм jаҥы ла ӧзӱм алганы керегинде роман бичийдим - деп, С. Суразаков jетиртир. - Тобоков коjойымныҥбайыганын кӧргӱскен баштапкы jурамалдарды чӱмдедим. Чуйдыҥ трагын туткан, эҥ бай алтай капиталист Аргымайла тушташкап кижи Вячеслав Шишков - тӧс геройлордыҥ бирӱзи болор учурлу".
"Ончо бичилгени - романныҥ jӱк ле сомы - деп, автор айдынатан... - jуук ӧйлӧрдӧ jaзaптырa научный литература кычырып, кӧмзӧдӧги документтердеҥ Россия (ла Алтай), Монголияла, Китайла саду ӧткӱргенип jартап аларга амадаган"., jе бу амаду jӱрӱмде jeтupe бӱтпеген. Бичиичи, ол ок ады jарлу ученый С. Суразаков сӱрекей эрте jада калган. "Улалу" деп роман jетире чӱмделбей арткан. Андый да болзо, бу чӱмдемелде ӧткӧн ӧйдиҥ темдектери танылу. Ӱренчиктер алтай ла орус калыктардыҥ наjылыгын, тартыжуныҥ учурын оҥдоп алар.
Сурекей солуп ла ӱренерге кӱч болгодый литератураныҥ ӱчинчн будӱми - драма. Оныҥ оок жанрлары: трагедия, комедия, драма, водевиль ле о. ӧ. Драма - геройлорды куучындаттырып, куучындаштырып турар жанр. Оныҥ аҥылу темдектери - - геройлор ортодо удурлаш-тартыжу (конфликт) ла олордыҥ кылык-jаҥы jарталып турганы. Драманы jаҥыс ла бичиктеҥ кычырар эмес, сценадаҥ да ойногонын кӧрӧр. Тургузылган кӧргӱзӱ-ойын ажыра автордыҥ санаа-шӱӱлтезин билип алар аргалу. 8 класстыҥ ӱренчиктери Л. Кокышевтыҥ "Тумантык Аркыт" (1969) деп драмазыла таныжып jaт. Частар ас учун, оныҥ кӧп jанын ӱренчиктер таҥынаҥ кычырар. Класста дезе тӧс аjаруны Карана ла Короныҥ сӱр-кеберлерине, санаа-кӧрӱми ӧс-кӧргӧнине эдер. Ӱренчиктер драманыҥ аҥылу темдектерин тексттеҥ табар учурлу. Берилген билгирди ӱренчиктер 9-10 класстарда тереҥжидер ле быжулаар. Ӧско ӧйдӧ олор сценада jaҥы тургузылган кӧргӱзӱ-ойындарды шиҥдеп, oныҥ jедимдерин ле jедикпестерин темдектеп, артисттердиҥ ойынын таҥынаҥ ылгап, бойыныҥ шӱӱлтезин ачык-jарык айдарга темигер.
Л. Кокышевтиҥ драмазынаҥ башка jаан класстарда ӱренчиктер М. В. Мундус-Эдоковтыҥ пьесаларыла, П. Кучияктыҥ "Чейнеш", Ч. Енчиновтыҥ "Ай-Тана", "Темир", хакас бичиичи М. Кильчичаковтыҥ "Айулу кобы", башкир М. Каримниҥ "Ай карыккан тӱнде" деп алтай тилге кӧчӱрген чӱмдемелдериле таныжар.