Ӱредӱчиге болушту бичиктер таҥынаҥ чыкпаган. Je кажы ла программада литератураны ӱредери аайынча japтамал сӧс эмезе методикалу аjарулар берилген. Темдектезе, Т. М. Тощакованыҥ программазында кӧп сӧс литератураны школдо ӱредери керегинде айдылат. Автордыҥ jартаганыла, литератураныҥ урогьшда эки амаду бӱдӱрилип jат: билгир ле таскамал берери. Бу сӱрекей учурлу амадуга jединерге урокты канайда ӧткӱретенин Т. М. Тощакова бӱдӱмjилӱ japтaп туру: чӱмдемелди кычырары ла оныҥ учурын оҥдооры; тексттиҥ сӧзлигиле иштеери; ӱренчиктиҥ куучын-эрмегин темиктирери ле кееркедим чӱмдемелди ылгаары. Оноҥ ары кажы ла класста неге ӱредери ле нени билип алары керегинде методикалу
5 класста кандый бир учурал ла геройдыҥ кылык-jaҥы тӧс аjаруда болор учурлу. Учуралдыҥ колбуларын оҥдоп, геройлордыҥ кылык-jаҥын ылгаштырып тура, ӱренчик бойы да таскап jат. 6 класстыҥ ӱренчиктери чӱмдемелдиҥ тургузылганын иле сезип, ӧдӱп турган керектердиҥ шылтагын jартап аларга чырмайат. Ол ок ӧйдӧ геройдыҥ сӱр-кеберин, эрмек-сӧзин автордыҥ jураганыла jартап, ӱренчик бойыныҥ оҥдогонын jетирет. 7 класста литератураныҥ теориязын бириктире кӧрӱп, ӱренчиктердиҥ билгирин быжулаар, Айдарда, чӱмдемелдиҥ учурын баалап, автордыҥ узын темдектеп, ӱренчик бойыныҥ кӱӱн-санаазын чике айткадый.
Т. М. Тощакованыҥ программазында тексттиҥ учурын толо эмезе кыскарта куучындаарыныҥ некелтелери, куучын-эрмекти класстар сайын темиктирери ле кажы ла класска канча час берилгени, оны канайда тузаланары аайынча тӱп-шӱӱлтелер берилген. Бу методикалу jартамалдарга тайанып, соҥында ӧскӧ дӧ программалар тургузылган. Темдектезе, 1979 эмезе 1985 jылдардыҥ программазында "jартаган бичик" деп аҥылу бӧлӱк бар. Чокымдап айтса, "Алтай литератураны школдо ӱренериниҥ тӧс задачалары", "4-10 класстардыҥ программазыныҥ ӱренер материалы ла бӱдӱми", "Алтай литератураны ӱренери jанынаҥ бир кезек методический аjарулар" деп бӧлӱктердеҥ турат.
Айдарда, литератураны ӱредетен эп-аргалар бу ӧйгӧ jетире бичилбеген де болзо, je ӱредӱчиге керектӱ ууламjылар кажы ла онjылдыкта программалардыҥ кире сӧзинде айдылган.
Ӱредӱчиге болушту бичиктер белетеери 1970 jылдарда башталган. Элдеҥ озо С. С. Суразаковтыҥ бичигин бийик баалагадый. Нениҥ учун дезе, анда чӱмдемелге тӧзӧмӧлдӱ ылгамал ла jартамал берилген. Ол ок ӧйдӧ урокты канайда берери ле неге ajapy салатаны чокымдалган. Ӱренер бичик темаларга бӧлинген учун, автор бойыныҥ jартамал сӧзин бу темалар аайынча берет: ар-бӱткен кӱскиде, алтай чӧрчӧктӧр, табышкактар, кеп ле укаа сӧстӧр, озогы jӱрӱмнеҥ ле о. ӧ.
"Бу бичикте поурочный разработкалар берилбей jат, олорды ӱредӱчилер бойлоры тургузар учурлу, je олордыҥ ижин jеҥилтедерге бистиҥ методический jӧптӧрис бир эмеш болужар болор бо деп иженип jадыбыс" - деп, автор бойыныҥ бичигежинде темдектейт.
Оны ээчиде М. В. Опонгошеваныҥ "Алтай литературала методический шӱӱлтелер" деп бичигежи кепке базылып чыгып jат. Анда класстар сайын ӱлелген тематический план берилген. Ол ок ӧйдӧ кееркедим сӧскӧ аҥылу ajapy эдилет "Бистиҥ методический jакылталарыс урок ӧткӱрерге керектӱ шӱӱлтелер, бичиичилер, олордыҥ произведениелери керегинде ӱзеери кыскарта jетирулер берип jат. Бу ӱредӱчиге поурочный план тургузарга бир эмеш болуш болор бо?" - деп, автор бичийт. Бичигеште кандый бир тема аайынча сочинение бичиирине база ajapy эдилген. Мындый jартамалду бичиктер соҥында jук ле 90-чы jылдарда белетелер. Алтай литератураныҥ урокторына тематический пландарды 3. В. Карамаева ла Н. В. Тепуков тургускан. Баштапкы адалганы 4 класстаҥ ала 8 класска jeтиpe тургузылган болзо, Н. В. Тепуков дезе оны улалта 8-10 класска jетире белетептир. Бӱгӱнге jeтиpe бу тематический пландар ӱредӱчиниҥ ижинде болушту болуп туру.
Класста эмес ӧйдӧ ӧткӱретен иштерге учурлалган кӧп тоолу бичиктер белетелген. Олордыҥ эҥ артыгы - К. А. Бидиновтыҥ "4-8 класстарда ӱренчиктердиҥ куучын-эрмегин темиктирерде jуруктарла иштеери аайынча методический jартамалдар" (1981). Автор сезимjи ле кӧрӱмниҥ болужыла jуруктардыҥ jажыдын ачып туру. Ол ок ӧйдӧ кӱӱ ле кееркедим сӧстиҥ учурын бийик баалайт. Автордыҥ эрмек-сӧзи де ээлгир, japaш, коо кӱӱлӱ.
"4-8 класстарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ урокторында jилбилӱ учуралдарла иштеери аайынча методический jартамалдар" (1983) деген бичигеште шиҥжӱчилердиn бичимелдери база салынтыр. Табышкактар керегинде К. Укачина бичиген болзо, кай чӧрчӧктиҥ аҥылузын Т. Шинжин jартайт. Алтай фольклордыҥ жанрлары аайынча jeмей материал кӧп лӧ jӱзӱн. Оны ӱренчиктерге jетирери - база бир солун эп-сӱме. Байла, бу керектиҥ каруулузын ӧҥдоп, ӱредӱчи М. С. Кудачинова "Кеп сӧстӧрлӧ урокто иштеери" деген бичигежинде (1988) бойыныҥ ченемелиле ӱлежет. Класста эмес ӧйдӧ О. И. Тезегештиҥ ле Р. Д. Суркашеваныҥ ченемелин тузалангадый.
1990 jылда К. К. Пиянтинованыҥ "4 класста кычырар бичикле иштеери керегинде методический шӱӱлте" деп бичигежи чыккан. Анда адалган 12 тема аайынча поурочный пландар берилет. Мынайда белетеген бичикле ӱредӱчи урокко jaaн белетенбей барардаҥ айабас. Оныҥ учун С. С. Суразаковтыҥ ӧрӧги айдылган шӱӱлтезине тайанып, поурочный пландарла jаан jилбиркебес керек. Ӱредӱчи бойы бедренип, jaҥы эп-сӱмелер ле эп-аргалар табар учурлу. Шак бу амадула эмдиги ӧйдӧ кажы ла класска УМК белетелет. Андыйлардыҥ тоозында бежинчи ле сегизинчи класстардыҥ кычырар бичигине эптештирилген методикалу ууламjылар болор.
Ӱренер бичикте бар jетирӱни jаҥырта ла тереҥжиде берерге, ӱредӱчи урокто "Алтай литератураны jаан класстарда ӱренери" (9-11 кл.) деген бичикле тузаланар. Анда бичиичилердиҥ чӱмделгезин ле кажы бир чӱмдемелди ӱренери аайынча эп-сӱмелер ле ууламjылар айдылган. Бу бичик ӱредӱчилерге ле университеттиҥ алтай бӧлӱгинде ӱренгендерге тузалу.
Текши кӧргӧжин, алтай литература ӧзӱп, ӧҥжигениле колбой, оны школдо ӱренери ле ӱредери каруулу сурак болуп аҥыланат. Мынаҥ ары ӱредӱниҥ чындыйына ajapy эдип, ӱредетен эп-аргаларды ла эп-сӱмелерди билимге тайанып jаҥырта jарандыргадый.
Литература: