Республиканыҥ школдорыныҥ ӧзӧтӧн ууламjызы.

Ӧскӧ ороондордо ӱредӱ. Алтай республиканыҥ школдорыныҥ ууламjызы.

Албатыныҥ педагогиказы, албатыныҥ jаҥжыгузы учурлу деп тура, бис jашкорбоны тескери апарып jаткан болорыс па? Айса, ӧткӧн ӧйдиҥ ӱредӱзи, калыктыҥ jаҥжыгузы бӱгӱнги ӧйдӧ не керек? XXI-чи чакта кандый кижи таскадып алары учурлу эмес пе? Jаҥыртулардыҥ ӧйинде jаҥжыгулар нениҥ учун керектӱ болуп jат?

Элдеҥ озо, jаҥжыгу-jылыйтуны такып орныктырары калас эмес ӱредӱ болгонын оҥдоп алалы. 80 jылдыҥ туркунына алтай калык чике бойыныҥ jаҥжыгузын, албатыныҥ ӱредӱзин ле таскамал эп-аргаларын чын jылыйткан. Оноҥ улам сагыш-ӧзӱм кунурап, кижи бойын jылыйткан: кем кандый укту кижи болгонын ундыган.

Тӱҥдештире кӧргӧжин, Америка ла Jопон ороондордо, калганчы jылдарда ӱредӱ бийик кемине jеткен. Америкада башка-башка укту улус jуртайт, jе олор угы-тӧзине jаан аjару этпей, бойын бириктире американ укту деп аданат. Анда элдеҥ озо кижиниҥ сагыш-ӧзӱмин, билгирин бийик баалап jат.

Школды божодоло, американ ӱренчиктер бийик ӱредӱге кирип jат. Американыҥ университединде бакалавриат ла магистратура бар. Оны божоткондо, доктор ло профессор деп ат аданат. Россияда дезе университетти божодоло, аспирантурага кирер, оноҥ докторантурада болуп, доктор адын корулап jат. Университеттер кӧп jандай федеральный болор, jе кажы бир кижиниҥ деп база адалат. Темдектеп алза, Гарвард университет. Анда студенттер тӧлӧп ӱренгилейт. Боулинг Грин Стэйт университет 1914 jылдаҥ бери иштейт. Бӱгӱн анда 20000 студент ӱренет. Тӧс аjару гуманитар ӱредӱге эдилет. Америкадагы кижи jӱрӱминде тӧрт ӱредӱ аларга ченежет. Нениҥ учун дезе анда конкуренция тыҥ болуп, эҥ талдамазы иште артып jат.

Jопон jеринде дезе jебрен jаҥжыгу ӱзӱлбеген, ӱйедеҥ ӱйеге, чактаҥ чакка улалып, ӱредӱде, таскамалда jаҥжыгуны тузалангылайт. Мында база кижиниҥ сагыжы, билгири тӧс аjаруда.

Jе нези башка, канайда аҥыланат? Уулы адазыныҥ jолыла барып jат, jе ӧскӧ кеминде: адазынаҥ артык болорго чырмайат. Билим ле техника ӧҥжигениле коштой, кижи бойыныҥ билгирин jаантайын jарандырып, ӧскӱрип, кубултып, ӧзӧргӧ, бийиктедерге албаданат. Jопон jеринде техникага jаан аjару эдилет. Баштамы класстыҥ ӱренчиктери анчада ла математикала бийик темдектерге ӱренет.

Германияда ӱредӱ 12 jыл улалат. Jе немецтер балдарын jаштаҥ ала чотоҥкойго темиктирет. Темдектезе, 7 jашту уулына ӧдӱк керек болзо, адазы ол бааны, акчаны, уулына табыштырат. Jе уулы ол акчаны ӱреп салгажын, бойында туру, ӧдӱк jок артар. Англияда арга-чакту да, ада-энелӱ де болгожын, балдары иштеп тура, ӱренгилейт, нениҥ учун дезе онын иштеп алган акчазы бойына тузалу.

Америкада ада-эне чыдаткан балдарына чек болушпайт: jӱрӱминде ол бойыныҥ jерин ле учурын таҥынаҥ таап, оҥдоп, бойы аргаданар учурлу.

Россияда атту-чуулу университеттер кӧп. Ол тоодо М.В.Ломоносовтыҥ адыла адалган МГУ, Азияда Томсктыҥ университеди. Кӧп университеттерде факультетке эмес, университетке ӱренерге кирет. Ол тушта студент бойыныҥ кӱӱниле кажы бир факультетти талдап, оныҥ лекцияларын угар аргалу ла университетти божоткондо, эки специальность алар аргалу.

Мындый айалгада иженер неме jок. Бӱгӱн кижи jаҥыс бойыныҥ ийде-кӱчине, сагыш-ӧзӱмине, арга-чыдалына тайанар учурлу. Кайкамчылу не дегежин, кӱнбадыш ороондордо 100 кижиниҥ 50 проценти ӱренгилейт, 25 процент кижи - билимде иштейт, 15 - башкараачы иште, 12 - тегин ишчи. Бийик ӱредӱни, темдектезе, Америка ла Jопон jеринде 30 процент уулдар, 25 процент кыстар алгылайт. Мыны ончозын не керектӱ темдектеп турганыс дегежин, ӧткӧниле ӧйинеҥ ӧткӱре оморкобой, келер ӧйдӧ кандый Кижи таскадып алары учун сананар керек. Оноҥ бу айалгадаҥ бӱткӱл калыктыҥ ӧзӱми камаанду.

Калганчы ӧйдӧ, анчада ла jашӧскӱрим бойыныҥ бӱдӱмjизин jылыйтып, неге бӱдерин, кемге иженерин, кандый ууламjыла jӱрерин оҥдобой барды. Нениҥ учун дегежин, jӱрӱм чек кубулган, некелтелер ӧскӧргӧн.

Бу ӧйгӧ jетире кижи бойын чике шиҥдебеген, ширтебеген, ӱренбеген. Текши ууламjыла jӱрген: ончозы кайдаар, мен база оноор. Эртен-соҥузын jаркынду jӱрер деп иженген.

Эмди иженер неме jок, кижи элдеҥ озо бойына, бойыныҥ арга-чыдалына иженер ле бӱдер учурлу. А кижиниҥ аргазы jаан. Jӱрӱминде ол 3-4 ӱредӱ алып, ӧйдиҥ солынталарына белен болор учурлу. Ӧй ӧскӧ, jӱрӱм кижидеҥ кӧпти некейт ле jаантайын ченейт. Кижи тартыжуларга чыдажып болор бо? Кӧрӱм-шӱӱлтезиле турумкай ба? Келер ӧйдӧ не болор? Калык ӧҥжип ӧзӧр бо? Бу ла мынаҥ да ӧскӧ сурактар jаҥыс ла бичиичилерди эмес, кычыраачыларды jилбиркедип jат.

90-чы jылдарда Алтай Республикада ӱредӱде ле билимде jаан учурлу кубулталар темдектелет. Элдеҥ озо ол Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниле, тилдердиҥ jазагыла колбулу. 1993 jылда республиканыҥ школдорыныҥ ӧзӱмин ууламjылаган кере бичик jӧптӧлгӧн. Оныҥ тӧс ээжилериниҥ бирӱзи - баланы jаштаҥ ала тӧрӧл тилиле таскадар ла ӱредер. Экинчизинде, ӱредӱде ле таскамал иште калыктыҥ jаҥжыккан эп-сӱмелерине тайанар. Ӱчинчизинде, баланыҥ арга-чыдалын аjаруга алып, оныҥ jайалтазын ууламjылаар. Тӧртинчизинде, ӱредӱде jаҥыс ла тӧрӧл эмес, карындаштык ла телекейлик калыктардыҥ тӱӱкизиле, культуразыла ӱренчикти jилбиркедер. Бежинчизинде, ӱренетен бичиктердиҥ оҥдайын ла тургузылган бӱдӱмин кубултар. Алтынчызында, республикада башка-башка бӱдӱмдӱ школдор ачып, ӱредӱниҥ пландарын jӱзӱндеп тузаланар ла оноҥ до ӧскӧ. Бу ээжилер ӱч башка школдорго (орус, алтай, казах) jарамыкту.

Нениҥ учун калыктыҥ тӱӱкизи ле культуразына аҥылу аjару эдип турган дегежин, ол ажыра ас тоолу калыктардыҥ ӧзӱмин орныктырып аларга ӧрӧги адалган ээжилер тузалу. Бу ӧйгӧ jетире алтайлардыҥ тӱӱкизи бичилбеген учун, калык бойыныҥ тӱӱкизин ле ӧзӧтӧн jолын билбей jӱрген. Ӧскӧ калыктардыҥ тӱӱкизин ӱренетен, jе алтайлардыҥ тӱӱкизин бу ла jуукта ӱренип баштаган. Экинчи jаан jедикпес-тутактардыҥ бирӱзи - ол калыктыҥ чӱм-jаҥдарын оҥдобой, тообой jӱргени. Эмди школдо ло jӱрӱмде алтайлардыҥ чӱм-jаҥын орныктырары тӧс аjаруда боло берди. Оныла коштой кудай jаҥыныҥ тӱӱкизин jартаары база учурлу. Айдарда, келер ӧйдӧ jаҥы ӱйениҥ кӧгӱс-кӧрӱми байлык болорында алаҥзу jок.

Культура деген оҥдомолдыҥ учуры jаан. Ӱстине кӱнчыгыш ла кӱнбадыш калыктардыҥ культуразы аҥыланып туру. Кӱнбадыш калыктар эбире телекейди кубултарга, jарандырарга кичеенип турган болзо, кӱнчыгыш калыктар элдеҥ озо телекейди, ол тоодо кижини оҥдоп аларга амадайт. Неге де jединерге турган болзоҥ - шӱӱ, кыймыктан, эт. Алтай калыктыҥ кӧгӱс-энчизи кӱнчыгыш калыктардыҥ культуразына jӱзӱндеш: кӧрӱм-шӱӱлтезиле, jаҥдаган jаҥыла, керек дезе бӱдӱмиле де: Jаҥжыккан аайынча культура деген оҥдомол - ол кижиликтиҥ тӱӱкилик энчизи, билимде, кееркемелде ле ӱредӱдеги jедим. Ол ок ӧйдӧ кижи ле ар-бӱткенниҥ, эл-jонныҥ колбузын керелейт. Бистиҥ оҥдогонысла культура деп оҥдомолго литература ла кееркемел (jураныш, кӱӱ, кино, театр ла о.ӧ.) кирип туру. Шак бу кееркемелдиҥ бӱдӱмдерин элдеҥ озо тӧрӧл тилдиҥ болужыла оҥдогодый.

Тилдиҥ учуры jаҥыс ла эки кижи оҥдожорында эмес, jаҥыс ла ӱредӱде ле иште керектӱ эмес, элдеҥ озо кижиниҥ сагыжы, корӱм-шӱӱлтези ӧзӧринде, кижи таҥынаҥ шӱӱп, бойыныҥ санаазын айдып темиккенинде. Бириктире айткажын, кижи Кижи болуп чыдаганында тӧрӧл тилдиҥ учуры каруулу. Тӧрӧл тилин jакшы билип, ӧскӧ дӧ калыктардыҥ тилдериле jилбиркегедий.

Эки-ӱч тилди теҥ-тай ӱренерин jеткилдеп тура, кажы ла тилле таҥынаҥ ару, jараш куучындарын jеткилдеер керек. Бу канча jылга орус тилди ӱренип те тургажын, jе тузазы jаан билдирбегениниҥ бир шылтагы, ол озо баштап тӧрӧл тилге аjару коомой болгон; экинчизинде, ӧскӧ тилди тӧрӧл тилле тӱҥдештире ӱретпегениниҥ шылтузы. Ӧскӧ ороонныҥ тилдерин ӱренери - ол jаҥыс ла кӱнбадыш калыктардыҥ тили эмес, тӧс аjару кӱнчыгыш, чокымдап айткажын, тӱрк калыктардыҥ тилин ӱренери болор керек. Ол тоодо, монгол ло кыдат тилдерди.

Фольклорды алтай школдордо таҥынаҥ предмет те эдип ӱренгедий, нениҥ учун дегежин, ол алтай калыктыҥ байлык энчизи болуп jат. Ол тушта бир неделеде литературага берилген эки частыҥ бирӱзи фольклор, экинчизи литератураныҥ урогы болуп турар. Бу тушта фольклор аҥыланып, программадаҥ чыга да берер. Литератураныҥ материалын ол тушта тогус класстаҥ ала берер. Байа 11 класста берип болбой турган jетирӱлерди 9-11 класстарга jылдырар айалга тӧзӧлӧт. Jе мындый программа jӧптӧлгӧндӧ, фольклорды 8 класста тӱгезе божодор.

Бу шӱӱлтелер аайынча К.А.Бидиновтыҥ "Школдо калыктыҥ оос чӱмдемелгезин башка ӱредериниҥ сурактары" деп статьязын кычырар. Ол "Алтай калыктыҥ оос чӱмделгезин ле чӱм-jаҥдарын школдо ӱредери" (2001) деп бичикте jарлалган.

Орус литератураны ӱренер тушта алтай тилдеги кӧчӱрмелерди эрчимдӱ тузаланар. Оноҥ башка ӱредӱде Сибирьдиҥ ле Россияныҥ литературазыла, телекейдиҥ кееркедим литературазыла таныжар арга бар. Бу предметтердиҥ амадузы - ӧскӧ калыктардыҥ культуразыла jилбиркедери, ӱренчиктердиҥ билгирин ууламjылаары. Айдарда, алтай школдордыҥ кебер-бӱдӱми чокым аҥыланып келди. Бу jаҥыртуларды ӱредӱ ле билимниҥ колбузыла кӧндӱктиргедий.

Ӧмӧ-jӧмӧ шӱӱжетен сурактар:

  1. Алтай школдыҥ бӱгӱнги айалгазы ла ӧзӧтӧн аайы.
  2. Ӧс калыктыҥ ӧзӱминде алтай школдыҥ учуры.
  3. Алтай школдо эки тилди ӱредериниҥ эп-сӱмелери, учуры.
  4. Jаҥы чыккан бичиктердиҥ ширтӱзи, jедими ле jедикпес-тутактары.

Литература:

  1. Возрождение народов Российской Федерации и формирование национальных систем образования (Информационный бюллетень).-М., 1992.- вып.1-2.
  2. Концепция национальных школ Республики Алтай.- Горно-Алтайск, 1993.
  3. Сусоколов А.А. Устойчивость этноса и концепции национальных школ России.-М., 1994.
  4. Образование в мире. Общество и образование в современном мире (Из зарубежного опыта). Реферативный сборник.- М.-Вып. 1, 1992; Вып.2, 1993; Вып.6, 1995.
  5. Школа и мир культуры этносов.- М.-Вып.1-2, 1995.
  6. Филология ла педагогиканыn сурактары.- Горно-Алтайск, 1995, С.119-142.
  7. Этнопедагогика калмыков и национальная школа.- Элиста, 1997.