Оҥдомолго jартамал. Литератураны ӱредер эп-аргалар шиҥжӱчилердиҥ jетиргениле. Эп-аргалардыҥ бӱдӱмдери.
Methods - грек сӧс. Учурыла неге-неге jединетен jол. Билимде дезе амадаган амадуга jединетен эп-арга болуп jат. Литератураны школдо ӱредерине jединетен эп-аргалар база башка. Ол литературоведениеге ле педагогикага тайанып ӧҥжигет. Методистер М.Н.Скаткин ле И.Я. Лернердиҥ шӱӱлтезиле, эп-аргалардыҥ тӧзӧлгӧзинде ӱренчиктиҥ иштегени салынган. Шак бу учуралды бис ӱредӱде тузаланып jадыс.
Эп-арга деп бис "метод" деген сӧсти айдып jадыс, ол тушта эп-сӱме дегени орустап "прием" болор. Jе бу оҥдомолдор чике эмес. Литератураны ӱредетен билимде тӧрт эп-арга бар: jетирӱ эдер, чӱмдеп кычырары, бедиренип табар ла шиҥдеер. Ол керегинде алтай литератураныҥ методиказыныҥ программазында берилген.
Баштапкы эп-арга тушта ӱренчиктер билгирди ӱредӱчидеҥ угуп, ӱренер бичиктердеҥ ле ӧскӧ дӧ болушту бичиктердеҥ алып jат. Репродуктивный дегени - берилгенин jетиретен эп-арга. Оныҥ тӧс бӱдӱмдери: ӱредӱчиниҥ сӧзи, лекция, ӱренчик бичикле таҥынаҥ иштеери, jемей кӧргӱзӱ-эдимдер ле техниканыҥ болужыла jетирӱ берери. Темдектеп алза, ӱредӱчи кандый бир чӱмдемелдиҥ тӱӱкизин jартап, ӱренчикке солун jетирӱ берип jат. Анайда 8 класстыҥ хрестоматиязы тургузылган. Ӧскӧртӧ айткажын, чӱмдемел недеҥ улам бичилген, кажы ӧйдӧ, канайда. Керек дезе ол таҥынаҥ салымду боло берет.
Темдектезе, J.Каинчинниҥ "Кӧзибисте Кӧк-Кайа" недеҥ улам чӱмделгенин автор эки сӧслӧ jартайт: "Автобусла барып jадарыста, Шебалинниҥ бери jанында кайада ӱй кижи туйукталган деп бир келин айткан. Бир ол эрмектеҥ куучын табылган. Мен бойым кӧӧрӧдӧ, бултаарта бичигем. Куучында кайаны ол кайа эмезе бу кайа деп, чике айдып болбозым" (Я.Мандина 2003 jылда, кӱӱк айдыҥ 6-чы кӱнинде бичиген). Б.Укачинниҥ "Базарда" деп ӱлгери ле "Тайганыҥ jаҥы" бойы салымду чӱмделтир. Ол керегинде "Алтай литератураны ӱренерине болушту ууламjылар" (1993) деп бичигеште айдылган (с. 23-24). Анайда ок ӱренеечи бойы бедиренип табар, jартаар аргалу.
Чӱмдеп кычырар эп-аргала ӱренчиктерди санандыртып темиктирер, сезимин ойгозып, кычырарыла jилбиркедер. Оныҥ бӱдӱмдери башка-башка: ӱредӱчиниҥ чокым-jарт кычырганы, ӱренчиктер ӱнле аҥылап кычырары, ӱредӱчиниҥ jартап кычырганы, радиоло, телевидениеле кычырганы, грамзаписьти тыҥдалап угары. Кычырганын ылгаары база тузалу.
Бедиренип табар эп-арганы орус литературада "эвристический" деп айдып jат. Чӱмдемелди ылгаар тужында, билгирди ӱренчик бойы бедиреп табар. Ӱредӱчи озолондыра сурак берер, ӱренчик бойы бедиренер. Бу эп-арганыҥ бӱдӱмдери: семинар, практикум, конференция, экскурсия, диспут ла о.ӧ. Темдектеп алза, "Литератураныҥ музейинде" болуп, ондо нени кайкап кӧргӧнин, эмезе архивте jажыт документтер таап, оны jарлаары.
Шиҥдер эп-арганыҥ болужыла ӱренчик шӱӱп кӧргӧдий сурак тургузып, jарталбаган сурактыҥ аайына чыгар. Бу эп-арганыҥ бӱдӱмдери: доклад, кыска jетирӱ, ылгамал берери. Бу тушта баштап берилгенин ӧскӧ jӱзӱндерле тӱҥейлеп, башка-башка шӱӱлтелерди тӱҥдештирер. Адакыда кандый бир шӱӱлтеге jединер эмезе ачылта эдер. Темдектезе, бичиичи Н.А.Каланаковты бу ӧйгӧ jетире калыктыҥ тӱӱкизинеҥ, тӧрӧл литератураныҥ тӱӱкизинеҥ кырып салгандар. Шылтагы - 1934 jылда оны актуга jабарлап, ӱч jылдыҥ туркунына тӱрмеге суккандар. Jанып та келерде, такып айдаган. А бу кижи бойыныҥ ӧйинде ӱлгерлер де чӱмдеген, проза ла драма бичиген, керек дезе орус тилдеҥ алтайга кӧп пьесалар кӧчӱрген. Jе бу кижиниҥ ады-jолы jаҥы ла jандырылат, албатыга эткен ижи орныктырылат.
ӱренчиктер билим шиҥдештиҥ кандый эп-сӱмелерин билер учурлу?
Литератураныҥ урогында ӱренчиктердиҥ кӧрӱмин, чӱмдеер аргаларын ла эрмек-куучынын кеҥидери аайынча иш ӧткӱрер. Ол эп-аргалар ӱредетен jетирӱдеҥ, ӱренчиктердиҥ билгиринеҥ, ӱредӱчиниҥ тургускан амадуларынаҥ ла оныҥ ченемелинеҥ камаанду.
Литература: