Алтай литература таҥынаҥ ӱредӱ болгоны. Тӧрӧл литератураны школдо ӱредетениниҥ амадузы ла учуры
Литература - кееркемелдиҥ бир бӱдӱми учун школдо таҥынаҥ ӱредетен предмет болуп туру. Jурукчы башка-башка ӧҥдӧрлӧ эбиреде телекейди jурап турган болзо, кӱӱ чӱмдеечи арjанынаҥ jайалган кӱӱни сезим ажыра jетирип турган болзо, бичиичи кижи сӧстиҥ болужыла солун телекей ачат. Литература керек дезе билимнеҥ де аҥыланат.Билимде тоолор ло jылдарла чокымдап, кажы бир учуралды чын темдектеп турган болзо, бичиичи сӧслӧ jурап, jӱрӱмди сӱр-кебер ажыра кӧргӱзип jат.
Айдарда, литератураныҥ аҥылу темдеги ол сӧс, сӱр-кебер ле кееркедим шӱӱлте болуп jат. Кееркедим сӧстиҥ болужыла кычыраачы бодоштыра сананар да, кӧскӧ кӧрӱнер jурук та jураар, кижиниҥ кӧгӱс-кӧрӱмин ойгозор аргалу. Керек дезе тексти улалта чӱмдеер, чӱмдемел аайынча блааш-тартышту куучынга jединер. Литератураныҥ тӧс аjарузында Кижи болгонын оҥдоп, чӱмдемелде кижиниҥ кӱӱн-санаазын, айлаткыш кӧрӱмин билип аларга ченежер. Лирикада да, прозада да оны герой деп адап jат. Геройдыҥ кӱӱн-табын, амаду -санаазын jартап алары учурлу туру.
Чын jӱрӱм ле кееркедим jӱрӱм эки башка болгоны jарт.Литературада jӱрӱм сӱр-кебер ажыра кӧргӱзилген. Темдектеп алгажын, Л.Кокышевтиҥ "Аргымак" деген ӱлгеринде Алтайдыҥ сӱр-кебери амырап jаткан баатырдый jуралат. "Ай jаркынын jабынып, / амырап jаткан Алтай. / Тӱҥӱрдий тӧҥдӧрын jастанып, / тӱженип jаткан Алтай". Бу сӱр-кебер алтай кычыраачыга таныш ла jарт. Кееркемелдиҥ ӧскӧ бӱдӱмдери ок чылап, литература кижини ле эбиреде телекейди бӱткӱлинче jурап, jӱрӱмди кееркедим эп-аргалардыҥ болужыла jаркынду jурайт.
Литература кӱч предмет болуп турганынын бир шылтагы - оныҥ jажыдында. Автордыҥ айдарга турган шӱӱлтези сӱрлӱ сӧстиҥ ийдезинде, сӱр-кебердиҥ учурында. Оны чын ондогонынаҥ чӱмдемелдиҥ тӧс шӱӱлтези jарталат. Айдарда, литератураныҥ урогында ӱренчиктер jарашты кайкап, кеендикти оҥдоп, сӧскӧ сескир болуп чыдап jат.
Литературалык ӱредӱниҥ тӧс амадузы - оос поэзияла, тӧрӧл лӧ телекейлик литературала таныштырары, ӱренчиктиҥ jайалтазын ууламjылаары ла литератураны баалап кычырарына таскадары болуп jат. Ол ок ӧйдӧ ӱренчик танынаҥ кӧрӱм-шӱӱлтелу болзын деп амадаар.
Бу амадуга jединерге тӧрӧл лӧ ӧскӧ калыктардыҥ литературазын кычырар ла ӱренер, чӱмдемелди таҥынаҥ оҥдоор ло аайлаарга ченежер. Ӱренчик литературада калыктыҥ, кижиликтиҥ сурактары тургузылган деп оҥдоп алар. Ол ок ӧйдӧ ӱренчиктиҥ кӧгӱс-кӧрӱмин бийиктедерге амадаар ла оныҥ кееркемелге кӱӱндӱ болгонын кичеер. Литератураныҥ урогында ӱренчиктиҥ кееркедим санааларын тазыктырып, куучын-эрмегин кеҥидери база jаан учурлу.
Мындый иштердиҥ кийнинде ӱренчик неге jединер учурлу? Кычырынганы элбек, аайлу-башту ла талдашту болор, чӱмдемелди кычырып, оныҥ учурын, тӧс шӱӱлтезин оҥдоп турар. Бу тушта ӱренчик литературалык билгирлерди jӱрӱмде тузаланып, чӱмдемелди таҥынаҥ ылгап ла баалап билер. Айдарда, литератураныҥ тӧс учуры - jӱрӱм керегинде нени де билип алары, кеендик jарашты оҥдооры ла ӱренчикке кандый бир таскамал берип, оныҥ куучын-эрмегин кеҥидери. Кееркедим тексттердеҥ башка бу курста литературоведческий jетирӱлер берип jат. Керек дезе ӱренчиктер критика ла jар-куучынла таныжар аргалу. Литератураны ӱренип тура, ӱренчик ӱргӱлjик сурактардыҥ каруузын оҥдоп аларга ченежет: jӱрӱм, сӱӱш, ӧлӱм, кижи ле орчылаҥ ла о.ӧ. Адакыда кееркедим чӱмдемелди школдо ӱренип турганыныҥ шылтагы - элдеҥ озо ол кижини буурзак, jаркынду кӱӱн-санаалу, бийик амадулу болзын деп амадайт. Литератураныҥ болужыла ӱренчиктиҥ кӧгӱс-сагыжы ойгонып, кӧрӱм-шӱӱлтези элбеп jат. Ол ок ӧйдӧ литература кижини jӱрӱмде эрчимдӱ турушсын деп таскадат, jарашты оҥдоп, jакшыга ууламjылайт.
Литератураныҥ тӧс аjарузында Кижи болордо, ол - элдеҥ озо бойына бурылып, бойын шиҥдеп кылык-jаҥын тӱзедерге амадайт. Оныҥ кийнинде кижи эбиреде телекейди оҥдоп аларга чырмайат. Кееркедим литературадаҥ кычыраачы ӱрӱлjик сурактардыҥ jажыдын, ойгорлык шӱӱлтениҥ каруузын таап аларга амадайт. Мынайда литератураны школдо ӱренип, jӱрӱмниҥ бир jажыдын jартап алар.
Литература: