Литератураны школдо ӱредери - педагогикалык билим болгоны jарт. Нениҥ учун дезе ӱредӱчи ӱредӱни башкарып, кееркедим литератураны ӱредетен эп-сӱмелер таап jат, ӱренчик дезе кееркедим чмдемелди ӱренетен билгир алып, ӱренетенине темигип jат.
Методика тӧрӧл литератураны ӱредериниҥ ле ӱренериниҥ амадузын ла сурактарын тургузып, школдо ӱредӱниҥ кемин кемjип jат. Ол ок ӧйдӧ кееркедим чӱмдемелди ӱренетениниҥ билим тӧзӧлгӧзин чокымдап,эҥ ле эптӱ ле тузалу эп-аргалар ла эп-сӱмелер таап jат.
Литератураныҥ методиказы башка-башка дисциплиналарла колбулу ла оныҥ ченемелине тайанып jат. Ол тоодо этнопедагогика, этнопсихология, литературоведение, линвистикала, эстетика, этика, тӱӱки ле казынты, этнография, фольклор ло чӱм-jаҥ, орус тил ле литературала колбулу.
Тӧрӧл литератураныҥ методиказы элдеҥ озо педагогика билимге тайанат. Ӱренчикти неге ӱредер ле неге таскадар деген амадула ӱредӱчи бойынын ижин улалтат. Jе текши педагогикадаҥ башка "этнопедагогика" деген оҥдомол бар. Оныла башкарынганда, элдеҥ озо калыктыҥ баланы таскадар ла ӱредер эп-сӱмелери тӧс jерде туруп jат. Ӧскӧртӧ айткажын, кажы ла калыкта (jопон, немец, казах, кыргыс, алтай оноҥ до ӧскӧ болзын) бойыныҥ бала таскадар jаҥжыккан эп-сӱмелери бар. Ол ӱйдеҥ ӱйеге, чактаҥ чакка улалат. Темдектеп алгажын, алтай биледе jаантайын 5-6 бала таскадылат. Jе ада-энези олордыҥ ойынын, эдетен ижин jӱк ле ууламjылап салат. Билениҥ тун балазы огошторын ээчидип, олорго тем болуп, бала-барканы башкарып jӱрет. Оноҥ улам кичинеги jаанына jажып, сагыжыла тӱрген ӧзуп, эрте билгир алып чыдаардаҥ айабас. Оноҥ башка биледе карганактыҥ учуры jаан аjаруда: балдарга чӧрчӧк куучындап, тӧп сӧзиле, ойгор кӧрӱмиле ол билениҥ jаҥжыгузын улалтат. Шак бу jаҥжыгуны эмдиги ӧйдӧ болчомдордыҥ турачагында улалтар арга бар. Jалаҥ ла кубарлаш балдарды бир бӧлӱкке jуубай, керек дезе бир билениҥ башка-башка jашту балдарын бириктире таскадарга jараар. Ол тушта jаандары кичинектерин кичееп, болужып, керек дезе ойнодор ло ӱредер аргалу. Оноҥ башка кыс ла уулды аҥылап таскадары деген сурак туруп jат. Бу керекте энениҥ ле аданыҥ учуры jаан.
Этнопсихология дегени кажы ла калыктыҥ кылык-jаҥын аjаруга алып, баланы таскадар ла ӱредери. Темдектезе, алтай бала jобош, сӧс уккур, такпа ла тӧп болгоныла аҥыланат. Ойноор тушта ол таҥынаҥ тымый берер, ӱренер тушта ол бойыныҥ алдында jуранар, чотонор, кычырар учурлу. Шак бу jедимдерин аjаруга алып, литератураныҥ урокторын эптӱ ӧткӱрерге амадаар.
Кажы ла баланын кылык-jаҥы, билениҥ jаҥжыгузы база башка. Билимде флегматик, меланхолик, сангвинник, холерик улус бар. Айдарда, ӱредӱде ле таскамал иште шак бу аҥылуларды аjаруга алып, таскамал иште тузаланар. Бириктире айткажын, ӱренчиктердиҥ jажын, сагыш-ӧзӱмин, jаҥ-кылыгын ла jилбузин аjаруга алып, литератураныҥ урогын ӧткӱрер jарамыкту айалга тӧзӧӧр. Керек дезе, литератураны ӱренчиктер кажы ӧйдӧ jилбиркеп кычырарын аjаруга алар.
Аргалу болзо школдо 9-10 класстарда этнопедагогика ла этнопсихологияныҥ урокторын ӧткӱрер керек. Школдо дезе, психолог шиҥжӱлӱ иш ӧткӱрет.
Этнопедагогика ла этнопсихологиядаҥ башка алтай литератураныҥ методиказы литературоведение ле лингвистикага тайанып jат. Литератураныҥ теориязын билбей тура, тӧрӧл литератураны школдо берип болбос. Тӧрӧл литератураны ӱредер тушта литератураныҥ теориязын jакшы билер керек. Нениҥ учун дезе кажы ла класста литературалык оҥдомолдор бар, оны ӱренчиктерге jартап берерге, орус ла алтай терминдерге тайанып, учурын оҥдоор. Темдектеп алза, 5-8 класска jетире эпитет, тӱҥдештирӱ, олицетворение деген оҥдомолдор туштайт. 5 класста "литературалык чӧрчӧк" деп оҥдомолло, чокымдап, жанрла ӱренчиктер таныжып jат. 6 класста дезе ол билгирди тереҥжидер, 7 класста А.Ередеевтиҥ "Ажудагы балыктар" деген чӱдемели ажыра бу оҥдомолды быжулап jат. Оноҥ башка чӱмдемелдиҥ темазы ла тӧс шӱӱлтези, сюжеди ле тургузылган бӱдӱми, автордыҥ тузаланган эп-аргалары деп оҥдомолдор бар. Оны тереҥ оҥдогонынаҥ, ӱренчиктиҥ литературалык билгири тереҥжип jат.
Jаан класстарда литератураныҥ ӧскӧн jолын ӱренип jат. Jӱк ле литератураныҥ ӱйеленгенин кӧргӧжин, jебрен тӱрк литература V-VIII чактаҥ башталат, jебрен славян литература XI чактаҥ. Jе оны ээчиде орус литература чактаҥ чакка ӧскӧн болзо (темдектеп алзабыс, 17, 18, 19, 20-чи чактыҥ литературазы), текши тӱрк калыктардыҥ литературазынаҥ jаҥы литературалар тӧзолӧт, 16 чакта - татар, 18 чакта - башкир, 19 чакта - казах ла о.ӧ. Алтай литература 19-чы чактыҥ экинчи jарымынаҥ ала 20-чи чактыҥ башталганында орныгат. Оны ээчиде 20-чи чактыҥ литературазы барып jат. 20-чи чактыҥ литературазын эки jаан бӧлӱкке бӧлиирге jараар: 20-50-чи jылдар ла XX-чи чактыҥ экинчи jарымы. 90-чы jылдардаҥ бери литератураны "jаҥыртылган литература" деп адагадый.
Алтай литератураныҥ методиказы лингвистикала колбулу. Темдектеп алза, Э.М.Палкинниҥ "Алтай" деп ӱлгерин ӱренер тушта, чӱмдемелдиҥ адын jартаар. Алтай дегени ол тӧрӧлим, ороон эмезе jердиҥ чике ады. Jе сӧстиҥ бӱдӱмин кӧргӧжин, оныҥ тӧзӧлгӧзи "алта" деген сӧстӧҥ турат, "й" деп аффикс кожыларда, "алтай" деп сӧс боло берет. Ӧскӧртӧ айткажын, алтай баскан jерим, тӧрӧлим ле оноҥ до ары. Jе О.Т.Молчанованыҥ "Туулу Алтайдыҥ топонимический сӧзлигинде" (1979) бу сӧс "алтан" деп монгол сӧстӧҥ улалган деп jарталат. Оныҥ учуры, Н.Тыдыкова jартаганыла, эки сӧстӧҥ турат: "ал" + тун / тон. "Ал" дегени кызыл ӧҥ болзо, "тун", "тон" ӧйлӧ кубулып, jес деген учурына jеткен. Терени, тонды темирге толыган ӧй болгон. Jе П.Кучияктыҥ "Алтын таҥдак jарыды" деп тууjыныҥ учурында алтын дегениле "кызыл", "кубакай-кызыл" деп учурлар коштоно берет. Оныҥ учун таҥдак алтын ӧҥдӱ болгоны jарталат.
А.Адаровтыҥ "Кара суу" деген ӱлгерин ӱренер тушта, ӱренчиктер оныҥ учурын чике оҥдобой, ол кандый суу деген суракка "кирлӱ суу" деп каруу бергилейт. Бу тушта ӱренчиктердеҥ Алтайда кандый суулар бар? деп сураар. Ӱренчиктер аржан сууны тӱрген адаар. Оныҥ учуры эмдӱ-томду болгоны база jарт. Оноҥ башка кутук суу база бар. Сӧстиҥ тазылында кут деп сӧс угулат. Ӧскӧртӧ айткажын, "тын", "ийде", "кӱч" деген учурлу. Ол суу сӱттий ак ӧҥдӱ деп кӧргӧн улус аҥылайт. Оны ичкен кижи, канча jаш jӱрейин деп сураар учурлу. Кижиге ийде-кӱч кожуп турган суу дежет. Jе ол туштаар ла кижиге туштаар, кӧрӱнер ле кижиге кӧрӱнер. Такып оны таап болбос.
База "тоҥмок суу" бар. Ол кышкыда тоҥбой jат, ак кардыҥ ортозынаҥ карарып агып jадат. Ӧҥи, чындап та, кара деп кӧрӱнер. Кара талай барын билерис. Айдарда, кыжы ла jайы карарып агатан тоҥбос сууны алтай кижи кара суу деп адайт. Ол кирлӱ суу эмес, ару суу болор. Мынайда jартаганда, ӱлгер аайлу-башту кычырылар. Бириктире айтса, jарт эмес сӧстӧрдиҥ учурын jартап, учуры jуук сӧстӧр таап, эрмек сӧсти байыдарга амадаар.
Алтай литератураныҥ методиказы этика ла эстетикала колбулу. Этика дегени jӱрӱмде тузаланатан jаҥжыгу ээжилер. Темдектеп алгажын, jаан jашту кижи кирип келзе, отурган улус турар учурлу. Эмезе, эзендежериниҥ ээжи база бар: киргени "jакшы ба?" деп сураар, ого каруу "jакшы, jакшы ба ?" деп угулар. Киргени токунап, "jакшы" деп ӱнденер. Jе кажы ла jаан ӧрӧкӧн болгожын: "Jакшы, былар?" деп сураар, каруузы ол ло бойынча улалар. Бу калганчы айдылганын бӱгӱнги эзендешкенинеҥ таныыр аргалу: "jакшы, былар?" дегенин эмдиги ӱйе "Jакшылар" деп айдадылар. Jииттердиҥ эзендешкени кыска сӧстӧҥ турат: "Эзен!". Шак бу ээжилерди бӱгӱнги кӱнге келиштире тузаланганда, ӱредӱчи кирип келгежин, ӱренеечи ӱн jоктоҥ до болзо, ӧрӧ турар учурлу. Ол - эзендешкениниҥ темдеги.
Алтайлар эзендешкенде, ады-jолын jаан адабай турган учун, ӧскӧ укту улуска бу кайкал болуп артат. Темдектезе, орус улуска баштанза, кыйалта jогынаҥ ады-jолын адаар учурлу. Ӱстине бичилери ле айдары база башка учун, ӱнделте эзендешкенде (Надежда Никалавна, Лидия Михална) деген кыскартылган ӧбокӧлӧр угулар. Ол чын болуп jат. Алтай кижиге баштанза, "эjебис", "акабыс", эмезе "ӧрӧкӧн" деп сӧс кожылат. Темдектезе, Сынару эjебис, эмезе Кымызаҥ ӧрӧкӧн. Jе jаан jаштуныҥ адын байлап, чике адабаганда jарамыкту. Шак бу учуралдарды кееркедим литературадаҥ табар аргалу. Ӱренер тушта ого аҥылу аjару эдер.
Ажанган соҥында, кижи "Тойгон ток" деп казан аскан кижиге быйан айдар учурлу. Оныҥ каруузы: "Ток санаа". Орустап "На здоровье" дегени. Алтай кижи сӱрекей jараш, учурлу каруу берет. Кара кардыҥ тойгон болзо, сагыжыҥла иштен дегендий.
Кижи кандый бир jастыра кылык кылынган болзо, бурузын бойына алынып, "jаманымды таштагыҥ" деп айдынат. Jе jӱрӱмде бу да jаҥжыгу ээжини jаҥы ӱйе улалтпай турганы jарт. Темдек эдип, Ш.Шатиновтыҥ "Бурулу болзом" деген ӱлгерин кычыралы: "Бурулу болзом, кӧӧркийим, / Буруумды ташта; / Ыраак jылдыстый кӧгӧрдим / Тымык толугымда. / Карган апшыйактый бӧкӧйдим / Лампа алдында. / Муҥ jылдыктарды jӱктендим - / Олор аркамда: / Ачу коронго чыдашпай / Булуттый кӱзӱрейдим. / Арутаачы чыкту jаҥмырдый / Алтайыма тӧгӱледим".
Эстетика дегени кеендик-jарашты оҥдогоны. Литератураныҥ урогында кееркемелдиҥ ӧскӧ бӱдӱмдерин тузаланып, чӱмдемелдиҥ тӧс шӱӱлтезин jартаарга jараар. Ол кӱӱ, jураныш, театр, мультфильмдер, скульптура, архитектура ла оноҥ до ӧскӧ.
Кӱӱни дезе сезим ажыра оҥдоп jат. Jе кӱӱни, jурукчы чылап, кӧрӱп болор бо? Кӧсти jуҥала, кӱӱни тыҥдалаганда, кӧгӱске кандый бир jурук jуралардаҥ айабас. Темдектеп алгажын, казах кӱӱни домбра ажыра тыҥдаганда, учы-кыйузы jок ачык чӧл jуралат, ол ок ӧйдӧ ума jок эрjине малдыҥ маҥы, тибирти угулар. Керек дезе кандый бир алып баатырдыҥ сӱр-jуругын сӧслӧ jурагадый. Ол ок ӧйдӧ оныҥ кылык-jаҥын сескедий.
Топшуурдыҥ кӱӱзин тыҥдалаганда, кӱӱктиҥ ӱни серибес, jайы-кыжы билдирбес элбек тала чӧйилет. Олjочылдарла тартышкан алып-баатырлар jуралат. Эмезе ончозына таныш кожоҥды тыҥдайлы:
Jааш, jааш jаап jат,
Бажым мениҥ сууланат.
Jааш, jааш jаап jат,
Jаш агаштар jажарат.
Тургуза ла ӱренчиктердиҥ кӧстӧри сӱӱнчилӱ суркуражып, кӧкси аруталып, сын-тайагы jеҥиле бергендий болор.
Кижиниҥ ӧзӱминде кееркемелдиҥ бу бӱдӱмдери сӱрекей jаан учурлу болгонын Новосибирск калада 1991 jылда ӧткӱрген шиҥдемел (социологический опрос) керелейт. Каруу берген улустыҥ 30 проценти кееркемелди оҥдоп турган, 70 проценти чек аайлабас болтыр. Шак мындый учуралды Л.В.Кокышев "Мечин jылдыс" (1971) деген романында jураган.
Шуну деп герой Ленага одын тартып келеле, туразына кирип чай ичкен. Оны Л.В.Кокышев мынайда бичийт: "Шуну калашты мачылдада чайнап, Ленаныҥ орыныныҥ ӱстинде турган "Неизвестная" деп jурукты аjыктап отурала, сурады:
-А бу не кыс? Кийими бай таҥма эмтир: Ойрот турада кожо ӱренгенер бе?
-Jок ол карточка эмес, былар. Оны Крамской деп jурукчы jураган.
-А ол jурукчы кайда? Ойрот-Турада ба? - деп, Шуну эр улустыҥ адын угуп, эдине тийип отурды.- Карточказын сыйлабай, кыс балага ол кыс кижиниҥ jуругын не сыйлаган? Сыйлаган болзо, бойыныҥ карточказын берер керек - деп, Шуну торт ло неме оҥдоп болбой барды. Бичикчи таҥма болуп, кижини тӧгӱндеп турган болор деп сананала, каны кайнай отурды.
-Крамской улу орус jурукчы болгон:
-Эмдиги кыстар орус ла дешсе, обы табылбай отурар! - деп, Шуну тумчугыныҥ бажы терлеп калган кыйгастанып отурган. Орус ла дезе, ол не болгон? Бойыныҥ алтай уулдары не, коомой бо? Кезиктери сӧӧкторин де билбес! А мыны сеге оныҥ тӧрӧӧндӧри берген бе?
-Jок, мен оны садып алгам, былар. Оныҥ jуруктарын бичикти кепке баскан чылап печетке соголо, оноҥ садуга чыгарып jат:
-Jе эмди меге jарт! - деп, Шуну ойто ло кӧӧрӧй берди" (с.56).
Jураныш башка-башка жанрларлу: сӱр-jурук, тематикалу jурук, ар-бӱткенниҥ jуругы, натюрморт ло о.ӧ.
Сӱр-jурукта (портрет) кижиниҥ кандый бир кылык-jаҥы jуралган болор. Башка-башка jурукчылардыҥ jуруктарын тӱҥдештирип, кижиниҥ тыш бӱдӱмин, кӧрӱжин, ич-санааларын оҥдоп алгадый.
Тематикалу jурукты кӧрӱп, кижиниҥ сезими, шӱӱлтези ачылар.
Ар-бӱткенниҥ jуругы ажыра кӱӱн-тап jарталат. Не керектӱ ар-бӱткенди jурагылайт? Эбиреде jарашты, кеендикти оҥдозын, кайказын, оморкозын деп. Кӧрӧӧчи jурукчыныҥ ӧҥдӧрин ылгаштырып, ол ажыра автор нени айдарга сананганын оҥдоор учурлу.
Натюрморт - кижиниҥ тудунар-кабынар, ичер-jиир курсагын jураганы.
Бу жанрларды ылгаштырып, литератураныҥ урокторын jилбилӱ ӧткӱрерге jараар. Темдек эдип, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ jуруктарын алалы. Оныҥ баштапкы эки jуругы 1894 jылда бичилген. Бирӱзи И.И.Шишкинди ӧткӧнгӧндий jурук: агаш аразында таҥ атту кижи jуралган; экинчизи - кудай jаҥыла колбулу. Jе бу jуруктар сурузы jок арткан. 1895 jылда Григорий Иванович "Камдаганы" деген jурук jурап jат. Он jыл сӧсӱрмелер (икона) jураган jурукчынын jуругында анчада ла jажыл ла кӱреҥ ӧҥдӧр артыктап аҥыланатан. Бу jурук А.В.Анохинниҥ адыла адалган краеведческий музейде туруп jат. Анда jайгы эҥир jуралган. Jуулган алтайлар тайылга эдип, чӱм-jаҥын jаҥдап jатканы кӧргӱзилет. Jуруктыҥ чике ле ортозында оттыҥ jарыгына эбиреде улустыҥ чырайы jуралат. Казанда малдыҥ эди кайнап турганын ыраагында тайган малдыҥ терези керелейт. Кам тӱҥӱрин согуп ийиктелет, кутустанат. Улус дезе табынча казанда эттиҥ кайнаарын сакып отургылайт. Бу jурук аайынча кееркемелдиҥ билимчизи В.И.Эдоков айдат: "Бу jуруктагы кезик учуралдар чын эмес болгодый, нениҥ учун дезе, Чорос-Гуркин Улалуда абыстардыҥ ортозында ӧскӧн-чыдаган, кам камдаганын кӧрбӧгӧн до болордоҥ айабас". Jе бу шӱӱлте бодоштыра айдылганы jарт. Ак jаҥ jаҥдап тургандар эҥирде эмес, таҥ jаҥы ла jарып турган ӧйдӧ чачылга эдип jат. Г.И.Чорос-Гуркинниҥ jуругында дезе кара камныҥ jаҥдаганы кӧргӱзилген. Бу шӱӱлтени ол ӧйдиҥ кереечизи, орус укту кижиниҥ кӧргӧниле, оҥдогоныла бӱдӱмjилегедий: ":познакомился с бытом кержаков-староверов, теленгитов, калмыков, с культом шаманизма: шаманы (камы) во время моления в глухих горных ущельях приносили кровавые жертвы подземному богу Эрлику, жертвенной лошади привязывали к каждой ноге по аркану и четыре группы алтайцев, вцепившись за концы аркана, раздирали ее живьем. Кам ударом ножа извлекал жертвенную кровь из ее живого сердца. Визг лошади, оранье. Толпы, громовой гром аршинного бубна, игра ночных костров во тьме" Бодоштыра айткажын, Мында камныҥ jаҥдаганы кӧргӱзилген. Айдарда, Г. Чорос-Гуркиннниҥ jуругында чын учурал кӧргӱзилгени jарт. Экинчизинде, Чорос-Гуркин бу jурукла бойыныҥ jайаандык чыдалын, су-алтай темага кӧчкӧнин керелеген.
1896 jылда ырыс болуп, ол Андрей Викторович Анохинле туштажып jат. Кӱӱ чӱмдеечи Чорос-Гуркинниҥ арjанынаҥ jайалтазын баалап, оны Петербург jаар ӱредӱге аткарган. Ӱйин, эки уулын, Геннадий ле Василийди, артырып койоло, Григорий Иванович jол-jорукка атанып jат. Бир кезек ӧйгӧ ол jарлу орус jурукчы И.И.Шишкинниҥ ӱренчиги болуп jӱрген. Ӱредӱчи jада каларда, Г.И.Чорос-Гуркинди художественный академияга алгандар. Ӱредӱде ле jӱрӱминде Г.И.Чорос-Гуркин ар-бӱткенди jурайтаныла аҥыланатан. Эбиреде телекейди ол тирӱ, тынду деп оҥдоп, оны эҥ чокту ӧҥдӧрлӧ jурайтан. Алтай кижиниҥ кӧрӱжиле Алтайдыҥ сӱр-кебери jӱк ле кырлар, агаштар, суулар эмес, тирӱ ле байлу деп бодолотон. Чӧрчӧктӧ чилеп, ол кееркедим кеп-кийимиле аҥыланатан. Тумандар Алтайдыҥ сагыжын керелегендий, кӧлдӧр дезе кӧстӧрдий, шоркырап аккан суулары - оныҥ эрмек-сӧзи ле кожоҥындый деп бодолотон. Эҥ артык деген jуруктардыҥ тоозында "Кадын jаскыда" (1903), "Кадынныҥ сӱдери" (1910), "Кан-Алтай" (1905, 1907, 1936), "Jаҥы jер" (1920) ле оноҥ до ӧскӧзи.
Алтай литератураныҥ методиказы албатыныҥ оос поэзиязыла, чӱм-jаҥдарыла колболу болгоны jарт. Темдектезе, Л.Кокышевтиҥ "Чӧлдӧрдиҥ чечеги" деп романында Jергелей ле Бырчыктыҥ сӱӱжин автор кожоҥ ажыра кӧргӱзет. "Сынару" деп чорчӧктиҥ учында, jеени чӧочӧй берерде, таайы ууртабады. Оныҥ шылтагын чӱм-jаҥдарга тайанып jартаар аргалу.
Эмезе чӱмдемелде jылдыҥ кандый ӧйи jуралганын танып ийерге, ӱзӱктиҥ сӧстӧрине аjару эдели. П.Кучияк "Адыjок" деп куучынында мынайда бичийт: "Кызу темирдий jаркындалган кӱн бийик тууныҥ бажындагы ӱч мӧштиҥ ары jанына jуукта ла кулактанып jажынган. Ол бойыныҥ эртен ойто келерин керелеп тургандый, jукачак булутты кызыл-сары будукла будып ийди". Алтай улустыҥ кӧрӱмиле, кӱн кулактанганы - соок болорыныҥ темдеги.
Ӧрӧ айдылганынаҥ башка, алтай литератураныҥ методиказы орус тилле, фольклорло, литературала колболу. Темдектеп алза, кажы бир jарт эмес сӧсти jартаган соҥында, оны орус тилге кӧчӱрип jартаар ла чокымдаар аргалу, эмезе П.Кучияктыҥ "Чейнеш" деп драмазыныҥ тӧс геройын шиҥжӱчилер Н.Островскийдиҥ "Луч света в темном царстве" деген чӱдемелиндеги Катеринала тӱҥейлеп jадылар. Мынайда кееркедим чӱмдемелдиҥ тӧс шӱӱлтезин оҥдоп аларга jарамыкту.
Бириктире айткажын, алтай литератураныҥ методиказы ӧскӧ дисциплиналарла бек колбуда. Алтай литератураныҥ методиказын ӱренер тушта ченемели jаан орус литератураныҥ методиказына тайанар керек.
Литература: