I.1.Алтай литератураныҥ методиказы - билим тӧзӧлгӧлӱ ӱредӱ

Курстыҥ амадузы. Программала таныштыру. Бичиктердиҥ тисмези.

Алтай литератураныҥ методиказы деген курс - тӧрӧл литератураны школдо ӱредетен педагогикалык билим ӱредӱ. Ӧскӧртӧ айткажын, ӱредӱчи литератураны ӱредетен эп-сӱмелерле таныжат, ӱренчик дезе литератураны ӱренерине темигет. Айдарда, ӱредӱде ӱредӱчи ле ӱренчик ортодо колбу бар, ӱренчик ле чӱмдемел колбулу, ӱредери ле таскадары учурлу. Методика дегени предметтиҥ тӧс сурагын ӱредӱде ле jӱрӱмде ченеп, предметтиҥ ӱредетен эп-сӱмелериле, эп-аргаларыла таныштырганы болуп jат.

ӱредӱчи ле ӱренчик деген колбуда ӱредӱчи ӱренчикке башка-башка эп-сӱмелердиҥ болужыла кееркедим литератураны тӱрген оҥдоорго болужат. Ӱренчик дезе ол билгирди кӧгӱске тереҥ алып оҥдогоны болуп jат. Орустап оны "преподавание" ле "изучение" деп ылгаштырар, алтайлап айтса, "ӱредери" ле "ӱренери" деген оҥдомолго келижет.

Ӱредӱчиниҥ сӱр-кеберин А.П.Чеховтыҥ сӧстӧриле, "в человеке все должно быть прекрасно: и лицо, и одежда, и душа, и мысли" - деп айткадый. Ӱредӱчи кижи ӱренчиктиҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин ууламjылап турган учун, бойыныҥ ижине каруулу болор учурлу. Оныҥ эрмек-сӧзи быжу, тӧп, бӱдӱмjилӱ болзо, ӱренчик те ого бӱдер, тереҥ билгир аларга амадаар. Ӱредӱчи бойыныҥ баштаҥкайыла,табыҥырыла jаҥыртузыла аҥыланып jат. Оныҥ кычырганы кӧп, билери элбек ле тереҥ болор учурлу. Айдарда, литератураныҥ ӱредӱчизи бийик культуралу, психолого-педагогический ээжилерди jакшы билер, предмедин сӱӱп ле ӱредетен эп-сӱмелерди тузаланып билер учурлу. Бойыныҥ билгирин jаантайын jаныртып, ӱредетен узын тереҥжидип, шиҥдемел ишле jилбиркеп, ӱредӱчи адын бийик тудары сӱрекей каруулу.

Ӱренчиктиҥ учурын Ф.М.Достоевскийдиҥ ("человек есть тайна") деген сӧстӧриле jартагадый. Алтай бичиичи Б.Укачин "Кижи бол, кижи" деген статьязында база бичиген: "Ак jарыктыҥ эҥ уур деген jажыды, табарга кӱч табышкагы - кижи бойы болуп jат. Бастыра ла ӧйлӧрдиҥ ойгор ло улу деген санаалары, jер бойыныҥ ок ӧзӧгин айланганы чылап, эмдиги ле кижи керегинде jажытты шӱӱжет: Кижи jердиҥ ойгоры ла бойыныҥ салымын бойы тӧзӧйтӧн jаҥду бӱткен ээ: кажы ла jонныҥ салымы ла келер ӧйи - кижидеҥ, оныҥ jӱрӱминеҥ камаанду. Айдарда, jӱрерге, jаҥыны табарга ла ачарга, jакшыга jӱткиир, амадаар керек!" [Укачин Б. Ӧлӧргӧ jетире эм де узак, (1978, с.301)]. Айдарда, литератураныҥ болужыла ӱредӱчи кандый Кижи таскадып алары - эҥ учурлу сурак.

Ӱренчик ле литература деген колбуда ӱренчик литературала бойы jилбиркеп, чӱмдемелди таҥынаҥ кычырып ла оҥдоп турар эттире темиктирип салары учурлу.

Тӧрӧл литератураныҥ методиказы ӱч суракка каруу берерге ченежет: нени ӱредер, канайда ӱредер ле канча кире билгирге ӱредетени. Литератураныҥ урогында нени ӱренери jарт: албатыныҥ оос поэзиязын, тӧрӧл литератураны ла ӧскӧ калыктардыҥ литературазын кӧчӱрмелер ажыра.

Оос поэзияныҥ жанрлары башка-башка: кабай кожоҥноҥ ала сыгытка jетире. Jе кажы ла класста ӱренчик башка-башка жанрларла таныжып jат.

Тӧрӧл литератураныҥ тӧс бӱдӱмдери база солун: эпос, лирика, драма. Оныҥ кажызы ла таҥынаҥ жанрларлу. Ӱренчик урокто бичиичиниҥ чӱмдемелиле таҥыжып, оныҥ жанрын чике адап jат.

Ӧскӧ калыктыҥ литературазыла ӱренчиктер орус та тил ажыра таҥыжар. Jе тӧрӧл тилле кычырганы кӧгӱске тереҥ оҥдолор, jӱрекке jуук деп билдирер, сагышка теренҥ ис артырар.

Оос поэзияла, литературала кижи jаштаҥ ала таныш. Биледе бала элдеҥ озо тыҥдаланып угуп jат, сӧс jогынаҥ оҥдоп, сезип jат, оноҥ аайлап баштаар. Ада-эне кожоныҥ кӱӱзиле, табышкактыҥ кӱӱлтиле, кеп сӧстиҥ угаштырузыла эрмектиҥ эбин кӧгӱске салып, баланыҥ тилин темиктирет. Биледеҥ чыгып, бала болчомдордыҥ турачагына барар. Анда ойын ажыра чӱмдемелдиҥ телекейине кирип jат.

Баштамы класстарда ӱредӱчи ӱренчикти тӧрӧл тилиле таныштырат: таҥмалыкта кандый табыштар бар, бичиктӧстиҥ тексттерин кычыртырат. Айдарда, литератураныҥ урогында тӧс амаду - кычырарына ӱредери. Ӱренчик jыҥыс ла билгир алар эмес, сагышла иштеер эмес, сӧсти кӧгӱс ажыра оҥдозын, jӱрекке jуук алынзын деп тазыктырар, оныҥ учун баштамы класста (1-4 кл.) ӱренчиктиҥ сезимин ойгозоры тӧс аjаруда болуп jат. Ол jогынаҥ кӧкси куру, сезими jок ӱйе чыдаардаҥ айабас.

Орто класстарда (5-8 кл.) литератураныҥ урогында ӱренчиктиҥ кычырганына аjару эдер. Ӧскӧртӧ айткажын, ӱредӱчи кычыраачы кижи таскадарга амадап jат. Ӱренчик бойы литературала jилбиркеп, кычырыжын элбедип jат: бир чӱмдемел эмес, кӧп бичиктер кычырып, авторло таныжып, оныҥ чӱмдемелин кычырып. Нениҥ учун дезе, jаан класстарда текст кычырар ӧй jок. Jе канайда кычырар? Ӱнле аҥылап кычырганы jозокту. Темдектеп алза, М.В.Чевалковтыҥ "Jалку Бака ла бай Сыгырган" деген баснязын jӱзӱндеп кычырганда, Бака ла Сыгырганныҥ сӱр-кебери jуралар учурлу. Оны ӱнле чике кӧргӱзер, табыштарына аjару эдип: "Базар-баспас болуп, Бака барып jатса:". Бичилгени ӱнгӱр де болзо, тунгак айдары башка.

Айдарда, орто класстарда сӧскӧ сескир кычыраачы таскадарга амадаар.

Jаан класстарда (9-11 кл.) тӧрӧл литератураныҥ тӱӱкизиле, ӧзӱп келген jолыла таныжып jат. 9 класста литератураныҥ тӧзӧлгӧзи фольклор ло бичилген литература болгон деп jартап турган болзо, 10-чы класста XX-чи чактыҥ баштапкы талортозы, 11 класста XX-чи jусjылдыктыҥ экинчи jарымын ла бӱгӱнге jетире ӱренип jат. Бичиичиниҥ салымы ла чӱмделге jолы база тӧс аjаруда. Оноҥ башка ӱренчиктерди шиҥдемел иштерле jилбиркедип, литератураныҥ урогында ӱренчикти таҥынаҥ шӱӱр, сананар ла чӱмдер эттире таскадар.

Литератураны канайда берери ӱредӱчинеҥ камаанду. Урокто башка-башка эп-сӱмелер тузаланып, текстти тереҥ ле тӱрген оҥдоорго амадаар. Эп-сӱмелердиҥ бӱдӱми jӱзӱн-jӱӱр: кӧргӱзер, бедиренер, тӱҥдештирер ле чӱмдеер. Ол керегинде толо куучын болор.

Литератураны канча кире берери класстар сайын ӱлелген. Билгирдиҥ кеми база башка: орто кемиле берилген, кыйалта jогынаҥ билетени ле аҥылу билгир берери. Jилбиркеп ле сагыжыла озолоп турган ӱренчиктерге таҥынаҥ иш ле уурладылган jакылта берерге jараар. Бу некелтелер аайынча ӱренетен бичиктер тургузылган.

Темдектеп алгажын, алтынчы класста А.Ередеевтиҥ "Солоҥы" деген кыскачак jурамалы бар. Оны бир кычырала, ӱренчик оныҥ шӱӱлтезин тургуза оҥдоп болбос. Бичиичи бу солоҥыны не керектӱ кееркеде jураган болотон? Оныҥ кӧрӱмиле jер-телекей кабайдый, солоҥы дезе торко учуктарла бу кабайды теҥериге илип алгандый. Кабайда кижи дезе "jаш баладый"jайкалат. Кайкамчылу ла jараш jурамал. Jе оныҥ тӧс учуры кижи ле jер-телекей бирлик, кижи ле айлаткыш (орчылаҥ) тудуш болгоны. А.Ередеев албатыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезине тайантыр. Не дезе, алтай кижи озодоҥ бери jер-телекейди кижиле кожо бирлик кӧрӧтӧн. Темдектезе:

О, ӧрӧ турган кудайым,
Айлу-кӱндӱ теҥерим,
Агаш-ташту Алтайым
Аргада мениҥ тынымды
А.Ередеевтиҥ jурамалы ондый ок шӱӱлтелӱ.

Тӧрӧл литератураны канча кире берери озолондыра айдылган. Чокымдап айткажын, канча ӧйдиҥ туркунына ӱлгерди эмезе куучынды ӱренчиктер оҥдоп ийер аргалу. Бир урокко бергени ас болгодый болзо, экинчи урокко берерге jараар.

Оноҥ башка хрестоматияда кандый бир чӱмдемелдиҥ ӱзӱги берилген болор. Бӱткилинче ӱренерине ӧй jетпес. Оныҥ учун jилбиркеткен повестьти эмезе романды ӱренчиктер бойы класса эмес ӧйдӧ кычырып алар аргалу. Темдектеп алза, Л.Кокышевтиҥ "Туулардаҥ келген балдар" (6 кл.), "Туулардыҥ уулы" (7 кл.) эки башка калыҥ бичик, хрестомадияда дезе оныҥ jӱк ле ӱзӱктери берилет. Эмезе 11 класста А.Адаровтыҥ "Ӧлӱмниҥ чаҥкыр кужы" темдектелген, jе хрестоматияга оныҥ бир бажалыгы кирген.

Ӱредӱчи билгирди беленинче jетирбей, ӱренчикти таҥынаҥ ӱренерине ууламjылап jат. Бу jеҥил амаду эмези jарт. Jе болчомдордыҥ туразынаҥ ала школды божоткончо, ӱредӱчи, ол ок таскадаачы, ӱренчикти ӱредӱчи jогынаҥ бичикле иштедип темиктирет. Ӱредӱчиге кажы ла бала jажыт телекей. Оныҥ jажыдын ачары - ӱредучи кижиниҥ амадузы. Ӱредӱчи баланыҥ арга-чыдалын аjаруга алып, jайалтазын ачарга болужат, сагыш-ӧзӱмин кеҥидет. Jе литература кемди де неге де таскатпайт. Ол jӱк ле сезимин ойгозот эмезе сӧскӧ сескир кычыраачы чыдадып jат.

Методиканыҥ ӱредӱзинде университеттиҥ ӱренеечилери элдеҥ озо ӱренерине болушту ууламjы алып jат. Студенттер бойлоры таҥынаҥ иштеп, шиҥдеп, чӱмдеп, jаҥыны табар, ачар ла солун jетирӱлер эдер учурлу.

Олор jаҥыс ла ӱредӱчи-таскадаачы эмес, ӱредӱчи-методист ле ӱредӱчи-шиҥжӱчи болорго амадаар.

Ӱредӱчи-методист, темдектеп алза, М.В.Чевалковтыҥ чӱмдемелдерин канайда ӱренери керегинде jаҥы шӱӱлтелер айдып турган болзо, ӱредӱчи-шиҥжӱчи дезе литературада jарталбаган сурактардыҥ каруузын берерге ченежет. Темдектезе, М.В.Чевалковтыҥ билези, бичимели, jаткан jерлери керегинде jетирӱлер бедиреп, оныҥ колбичинтизин табары. Эмезе, М.Чевалковтыҥ чӱмдемелдерин ӧскӧ калыктыҥ литературазыла колбоп кӧрӧри: А.Кунанбаев, Н.Катанов, И.Крылов ло о.ӧ. Ого коштой университеттиҥ ӱренеечилери эки башка иш бӱдӱрип jат: лекция угар, конспекттер белетеер, бойыныҥ билгирин таҥынаҥ тереҥжидер. Jыл туркунына кандый бир бичиичиниҥ чӱмделгези аайынча бичимел бичип, jаскаары билим конференцияда туружар аргалу. Ол jетирӱ курс учун эмезе дипломный иш болуп артар.

Айдарда, тӧрӧл литератураныҥ методиказы деген курс ӱч jаан бӧлӱкке бӧлӱнет: лекция, ӱредӱде ӧмӧ-jӧмӧ jартап алатан сурактар ла педпрактикага белетенери. Лекцияда jӱк ле тӧс ууламjы, ӱренериниҥ тӧзӧлгози берилет, арткан билгирди университеттиҥ ӱренеечизи таҥынаҥ таап, бойыныҥ билгирин тереҥжидип jат. Университетте ӱренип тура, ӱренеечи ӱредӱчиге керектӱ эдим-jазалдар белетеп алар. Ченелте экзамен тушта ол ӱредӱчиниҥ кӱлтезин (педкопилка) корулап jат.

Литература:

  1. Киндикова Н.М. Алтай литератураны jаан класстарда ӱренери.- Горно-Алтайск ,1994.
  2. Киндикова Н.М. Алтай литератураны школдо ӱренери. (5-11 кл.). - Горно-Алтайск , 1995.
  3. Программа. Алтай литератураныҥ методиказы (Тургузаачы - Н.М.Киндикова). Горно-Алтайск, 2003.
  4. Киндикова Н.М. Алтай литература (11 класстыҥ бичигине болушту jартамалдар).- Горно-Алтайск, 2003.