Суразова Ч.
студентка ГАГУ
Т.Шинжинниҥ ӱлгерлерин орус тилге кӧчӱргени
Таныспай Боксурович Шинжиннин jурумин, эткен керектерин уксан, корзон, кайкаарын. Jаныс кижи мындый коп неме эдип болор бо? Эн ле озо бис Таныспай Шинжинди бичиичи, кайчы, онон билим ишчи деп билерибис. Мен бу кижинин чумдемелдериле jилбиркеп турала корзом, копjандай улус Таныспай Шинжинле кайчы деп jилбиркеп турган эмтир. Онын бичиичи jанына коп аjару эдилбей jат. Школдын бичиктерин, программаларын алала коруп ийзен, школдын бичиктерине jаныс ла "Костин jажы"деп куучыны киргени jарталат. Мен сананзам, школдын бичиктерине Таныспай Шинжиннин балдарга бичиген куучындарын, чорчокторин кийдирип койорго jараар.
Таныспай Шинжиннин улгерлерин коргонисте, орус тилге Г.Володин, В.Сергеев, А.Плитченко кочурип, "Наш современник", "Сибирские огни", "Алтай", "Литературная Россия" деп газеттерде, журналдарда кепке базып чыгаргандар.
Бир канча куучындарын С.Пайна кочурип, "Костёр" деп журналда jарлаган. Бичиичинин торт бичиги орустилле чыккан: "Красные ботинки" (Барнаул, 1978), "Высокая весна" (М, 1978), "Колыбель земли" (Барнаул, 1984), "Ай-Мерген" деп кай чорчоги А.Преловскийдин кочургениле чыкты (Г-А, 2003).
Бичиичинин бойынын айтканыла, бу jуунтыларды кем де jазап шиндебеген, олор керегинде шинжу иштер jокко jуук. "Высокая весна" керегинде И.Фатин эки иш бичиген, онон Тувада В.Локонов деп кижи бичиген. "Красные ботинки" чыккан кийнинде, Иркутскта конференция болгон. И.Фатининнин айтканыла, "Бу jуунты бирлик амадузыла, орто кемду улгерлер jок болгоныла аныланат. Ол бирлик тынышла тургузылган ла лирикалык jуунты деп билдирилет".
Бисти коп немелер бириктирет. Озо ло баштап, онын торолинин кайкал jаражы. Экинчизинде, алтай албатынын оос-поэтикалык jайаандыгына сууш, оны кычыраачыга jетирери-деп, кочуреечи А.Плитченко айдат.Мен сананзам, кочуреечи бу состорло ненин учун Таныспай Шинжиннин улгерлерин кочурип турганын айдып jат. Бу кочуреечинин амадузы - ол Т.Шинжинди jаныс ла алтай улус эмес, jе анайда ок ончо телекей уксын деп сананат. Ол ажыра телекей Алтайыстын ар-буткениле, ан-кужыла таныжар. Биске ондый бичиичилерле оморкоор керек.
Т.Б.Шинжиннин "Салым" деп улгерин орус тилле Г.Володиннин кочургеннин шинжуучилердин (И.Фатин, В.Локонов) иштерине тайанып, шиндедим. Байа оро айтканымла Таныспай Боксуровичти jаныс алтай албаты билгени ас. Ондый чечен ле бай тилду бичиичибистин чумдемелдерин оско калыктар кычырып, ол ажыра jаныс ла ар-буткеннин jаражыла, кеендигиле таныжар эмес, jе онойдо ок бистин калыгысты, jандаган чум- андарысты, jанжыгуларысты, туукибисти билип алганы оморкодулу.
"Салым" деп улгерди колго алала корзобис, эн ле озо онын кеми коско илинет: Т.Шинжиннин улгери 28 jолдыктан турат, а Г.Володиннин кочургени 72 jолдык эмтир. Баштапкы тортjолдыкты кычырып ийзеес, мында поэт бойынын ак-jарыкка туулганын баатырдыйына тунейлейт: Бу jарыкка чыгарымда, / Багыртып киндигим кескендер. / Баланын jуруми ырысту, / Баатырдый болор - дешкендер.
Г.Володиннин кочургениле баштапкы экиjолдык jедимду кочурилген деп айдар керек. Онон ары кочурмеде ос чумдемелде (оригиналда) айдылбаган керектер айдылган, темдектезе, "...А старухи, / Что в соседстве жили - / Судеб предстоящих толмачи, - / Заявили, / Словно предрешили:...
Онон ары улгерди текши корзобис, состордин учуры да jастыра кочурилген. Темдектезе: ол "кин - энемди" - "мама" деп кочурген. Т. Шинжиннин улгеринде адазы керегинде бир де сос jок болзо, а Г.Володинде бу сос чыгып келет: "И не прятал радости отец". Онойдо ок чек кочурилбеген jолдыктар туштайт:
Бу jолдыктардын кочурилбегенинин шылтактары, мен сананзам, кочуреечи алтай албатынын бу "тайылга", "эпши jаны" деп jандарын орус кычыраачы, аайлабас деп бодогон. Эмезе бу чум - jандарла колбулу jолдыктарды улгерге jуук кочурерге куч болгон.
Баланын оорыган шылтагын jартаган, камды jураган, камдаганын коргускен ле "оп куруй" деп состин учурын jартаган jолдыктарды Г. Володин орус кычыраачыларга jуук, jарт болзын деп кийдирген. Jе кочуреечи камнын сур - кеберин откуре "jабыс" jураган деп айдарга jараар. Темдектезе, ол бу jолдыкта иле корунет.
Т.Шинжиннин улгерлериндеги баштапкы тортjолдыктын "каруузы" калганчы тотjолдыкта бичилген деп айдарга jараар. Бала чыгарда, улус онын jуруми ырысту, баатырдый болор дешкендер. Учында герой ончо "буудактарды" одуп, чын ла баатырдый, ырысту салымду болгон. Бу тортjолдыктын учурын кочуреечи кем jок, jедимду кочурген деп темдектеер керек.
Текши айткажын, Г. Володиннин ижин торт уйан деп айдарга jарабас. Бу кижинин кочургени орус кычыраачыларга, байла, jарт ла jуук болор деп сананадым. Jе бичиичинин чумдемелдерин алтай тилди, калыктын чум jандарын, кылык - jанын, оос поэзиязын jакшы билер кижи кочурип турган болзо, jакшы болор эди. Оско укту кочуреечилерге алтай калыктын кылык - jанын, анчада ла чум - jандарын ондоорго, кочурерге куч болуп турганын темдектеер керек.
Т.Шинжиннин бу улгери "Jеримнин кожоны" деп jуунтыда 1973 jылда чыккан. Г.Володиннин кочургени "Высокая весна" бичикте 1978 jылда чыккан.