Бадыкина А.
студентка ГАГУ
Паслей Самыктыҥ ӱлгерлерин кӧчӱргени
Василий Тордоевич Самык - оок- тобыр керестерге токтобой, ырада ла элбеде корор, коргонин ле укканын jаанада ла jуунада шиндеер поэттердин бирузи деп, шинжучи Н. М. Киндикова темдектейт.
В. Т. Самыктын чумдемел jолы, чумду сози керегинде С. С. Каташ, Г. Кондаков, В. И. Чичинов, Н. М. Киндикова бойлорынын иштеринде айдат.
Чумду созинин тозолгози - ол албатынын чумду сози ле телекейлик культура (ол Блоктын, Маяковскийдин, Хихметтин, Межелайтистин, Сулеймановтын, Вознесенскийдин чумделге jолы)
[Каташ С. С. , Чичинов В. И. , 1973, с. 212].
Улгерчинин чумду сози оско улгерчилердийинен тын аныланат. Улгерлерде "анылу сур - кеберлер бар. Олордын болужыла бис П. Самыктын амадуларын, ал- санаазын jакшы ондойдыс. Тузаланганыла олор лирикалык геройдын кылык-jанын, эткен керектерин ле тартыжузын керелейт." [Киндикова Н. М. , 1988, с. 253] Тургузулган тос сурактар jузун - башка: (кижи, кижи ле ар-буткен, кижи ле ак-айас, сууш, санааркаштар ла о. о.)
Паслей Самык - он алты улгерлик jуунтынын авторы. Олордын алтузы орус тилге кочурилип, Москвада, Барнаулда, Туулу - Алтайда кепке базылып чыккандар: ("Песнь моя - Алтай" 1974; "Огненный марал" 1978; "Ветер вершин" 1984; "Поклонение Белухе" 1988; "Солнечный дождь" 1989; Созвездие любви 2001).
Чын кочуриш-ол кочуречинин кееркедим чумдемелди экинчи катап jазап чыгарганы.
Паслей Самыкты орус кычыраачыларга И.Фоняков, Р.Букораев, А.Плитченко, Ю.Гордиенко, Г.Панов, Т.Глушкова, Л.Осипова, Л.Юсупова, Г.Фролов, Г.Кондаков, Ревич ле о.о.кочургендер.
Бу кочуреечилердин ортозынан чокум, jарт, чындыйы jакшы этире кочурип тургандардын бирузи И. Фоняков.
Паслей Самыктын улгерлерин И. Фоняков морлу кочурет. Ол бажынан ала улгерчинин санаа-шуултезин, бичип турган марын, улгерде сур - кеберди тудуп алат. Темдектезе, "Огненный марал" деп улгерлик jуунтыдагы улгерлерди ос текстле тундештирзе иле коруне берет. Мында ол jаныс ла состин будумин тудуп алган эмес, jе улгердин куузине jаан аjару эдет.
Паслей Самыктын улгерлерин кочуреери аайынча кочуреечи И. Фоняков айдат: "Паслей Самык - поэт текстового темперамента, самый легкий и самый трудный для перевода. Легкий потому что пишет он большей частью стихом, близким к свободному, и некоторые его подстрочники требуют лишь минимального прикосновения к ним, чтобы стать готовыми к публикации на русском языке. Поэт сам когда - то в юности писал стихи по-русски, и в подстрочниках, выполненных или самим, иногда невольно возникают местами и ритм, и рифма - там, где она нужна.
Труден же Самык для перевода потому что чрезвычайно трудно передать в иной языковой стихии его интонации, не опирающуюся зачастую на четкий стихотворный размер."
(Фоняков И. 1971, с. 210).
П. Самыктын лириказында куучындап айдар жанрдын (прозанын) эп-сумелери элбеде тузаланылат: (сюжет, диалог ла о. о). Бу керегинде Б. У. Укачин бойынын статьязында мынайда бичийт: "...поэттин коп улгерлик jолдыктары, проза бичигени чилеп, тегин состорло чойо ло узун айдылгандары меге jарабай jат. Ол Вл. Маяковскийден, У. Ултментен, Назым Кикметтен коружип, олордын сос бугер эп-аргаларын ла маарын алтай литературага кийдирерге ченежет. Онын бу ченелтелеринде алан-ачык албандар иле корунип ле билдирип туру." [А. Ч. , 1986, 12 авг., с.4]
П.Самыктын маарынын кучтерине коро, Фоняков, менин коргонимле, улгерлерди морлу кочурет. "Песнь моя- Алтай" - орус тилле чыккан улгерчинин баштапкы jуунтызы. Jуунтыга мынан озо бичилген талдама улгерлери кочурилип, кийдирилген. Jуунтыдагы тортон торт улгердин тортон бирузин И.Фоняков кочурген. Литературовед Чичинов В.И. Бичигениле, И.Фоняков П.Самыктын поэзиязында салылган куун-санааны чын кочурет.
База бир темдектегедий кочуреечи Равиль Бухараев. Паслей Тордоевич бойы да бу татар укту кочуреечинин кочурме ижин jарадып, баалап jат. Бойынын санаа-шуултезиле, амадуларыла, не-немени ондогоныла, бойынын сезимиле Самыкка jуук.
Бу иште "Тундеги теректер" деп улгерди Р.Бухараевтин кочургенин ос текстле тундеп, jаан эмес ылгамал иш откурдибис. Р.Бухараев бу улгерди "Ночные тополя" деп кочургени, "Ветер вершин" деп 1987 jылда чыккан jуунтыда кепке базылып чыккан. Улгер бойынын куулигиле (куузиле) аныланат. Кочуреечи jаан аjаруны лирический (геройго) сур- кеберге, куулигине, темазына jаан аjару эдет. Ос текст ле кочурме ишти (улгерди) тундештирип коргондо, Р. Бухараев лирический (геройды) сур-кеберди тудуп, онын санаа кыйбыртын чын кочурет.
Ос текст jирме эки jолдыктан турат, кочурме текстте - jирме торт. Керек jолдыктардын тоозында эмес, кочуреечи улгердин туп-шуултезин кычыраачыга чын jетирери.
Р.Бухараевтин кочургениле, улгердин турган кебиле башкаланат. Кочуришле иштеп тура, кочуреечи эки тос членду эрмектерди-адалганду эрмектерле, кезик состорди тазылы jаныс сосоторло соолыйт. Ос текстте бажында турган баштапкы тортjолдыкты П. Самык улгердин учында база катап тузаланат. Бу тушта калганчы тортолдык jандыра сурак (риторич. вопрос) ло онын каруузы бежинчи, алтынчы олдыктар. Калганчы эки jолдыкла курчап, куреелеп, автор улгерди божодот. Кочуреечи бу такып айдылган jолдыктарда лирический сур-кебердин терен санааркаштарынын jарыгын, jаркынын ла ачу-коронын корот. Мыны ончо коргондо, кочуреечи jолдыктай кочуриш эмес, а лирический геройды тудуп, автордын шуултезинен чыкпай, бойынын ондогоны аайынча кочурет.
П.Самык бойы база алтай тилге кочурет. Коп jандай биске jуук турк литератураны, ненин учун дезе бу калыктар бойынын сезимиле, тил jанынан туней. 1986 jылда балдарга учурлалган "Ак сумерлу Альайдын балдары" деп jуунты чыгат. Бу jуунты эки болуктен (1) чумдемел ле 2) кочурме) турат. Улгерчи телекейлик литератураны кочурет, анчада ла турк литератураны. Онын алтай тилге кочурген улгерлери литературалык альманахтарда, "Алтайдын-Чолмоны" газетте кепке базылып чыгат. Темдектезе, "Туулардын jылдызы" деп альманахта (1970 j.) Паслей Тордоевичтин кочургени аайынча якут улгерчинин А.Сафроновтын "Торол ерим" деп улгери бар.Назым Кихметти оско тилдерге кочурген баштапкы кочуреечи- онын уренчиги Паслей Самык.
Онойдо ок, ол Лопе де Веганын, Павло Нерудтын, Назым Кихметтин, Гарсия Лоркенин,Робиндраната Тагордын, Николай Рерихтин, Койсын Кулиевтин, Мустай Каримнин, Саттар Сейтказиннин улгерлерин алтай тилге кочурген.